نشریه مطالعات قرائت قرآن
سال هفتم شماره 13 (پاییز و زمستان 1398)

در مورد تواتر قرائت قرآن کریم، نظر امامیه بر انحصار تواتر در قرائت حفص و نظر مشهور میان اهل سنت بر اجماع جمیع قرائات سبعه است؛ حال آن که حصول شرط ضروری تواتر نقل، در صحت انتساب قرائت به نبی اکرم a، در بیش از یک قرائت ممکن نخواهد بود؛ زیرا بی گمان چنان که امام صادق (ع) فرمودند، هر آیه از قرآن کریم بیش از یک بار بر پیامبر نازل نشده و نبی اکرم نیز آیات را فقط به همان صورت بر مردم و صحابه می خواند؛ بنابر این ادعای تواتر در مورد تمام قرائات سبعه با پرسشی جدی روبرو است. علاوه بر این، با بررسی راویان سند روایت حفص روشن می شود که اقبال عموم جهان اسلام به این شیوه قرائت و کم رنگ شدن سایر قرائات اجتهادی ریشه در اهتمام تابعین نسبت به حفظ بی دخل و تصرف وحی الهی بر مبنای تاکید قرآن و سیره متشرعه دارد. بر اساس نظر برگزیده در این نوشتار، تنها روایتی که می توان با اطمینان آن را به رسول خداa نسبت داد، روایت حفص از عاصم است.

بشر در طول تاریخ همواره به دنبال پرستش معبودی بوده که مظهر و نمود عینی آن پرستش در نماز تجلی یافته است. این تجلی در پرتو آیات نورانی قرآن کریم حاصل گشته وبه نورانیت وجه، وبالتبع نورانیت قلب گرویده است. بی تردید وجوب نماز های یومیه یکی از بهترین هدیه های خداوند به پیامبر اکرم (ع) و پیروانش بود که هر فرد مسلمانی ملزم است حداقل یکصد آیه از قرآن کریم را در هر شبانه روز تلاوت کند و این خود باعث توجه بیشتر مسلمانان به قرآن کریم شد، از این رو، بررسی مباحث مربوط به تحریف پذیری قرآن اهمیت زیادی دارد؛ که در ضمن آن با بررسی قرائات در می یابیم قرائت صحیح تنها همین قرائت کنونی است که مطابق با اعراب و حروف فعلی قرآن کریم است، و قرائت و تفسیر آیات فقط بر طبق این قرائت جایز است و بر طبق سایر قرائت ها هر چند از قرائت های هفت گانه باشد روا نیست و متقن ترین دلیل ما، نقل سینه به سینه مسلمین است که در حفظ این سند تحول عظیم فرهنگ بشری نقش داشت. از این روست که برخی از علما ازجمله آیت الله فاضل لنکرانی به این مهم،توجه نموده و اساس مباحث علوم قرآنی خود قرار دادند. در تدوین این تحقیق از روش کتابخانه ای و توصیفی تحلیلی استفاده شده است.

نصر حامد ابوزید از نواندیشان دینی منسوب به جریان فکری نومعتزله است و از معتقدین به تاریخ مندی قرآن، برای اثبات ادعای خود ادله ای اقامه و از مباحث علوم قرآنی، اختلاف قرائات را شاهد دخالت بشر حداقل در برخی از الفاظ قرآن و تحریف آن معرفی کرده است و بی اعتباری برخی از احکام آن را نتیجه گیری می کند. در این پژوهش به روش توصیفی تحلیلی به هدف بررسی ادعای ابوزید، با استناد به نظرات آیت الله فاضل لنکرانی، به پرسش هایی چون تفاوت قرآن و قرائات و چگونگی دلالت روایات احرف سبعه بر اختلاف قرائات و رابطه اختلاف قرائت با تحریف و بشری شدن قرآن پاسخ می دهیم و معلوم می گردد که ادعای الهی و فراتاریخی بودن متن وحیانی قرآن به ادله عقلی و نقلی آشکار است و اختلاف قرائت قاریان ارتباطی با متن قرآن و هیچ نقشی در تحریف آن ندارد. در ضمن نقش تاثیرگذار علما و بزرگان دینی، در معرفت افزایی و پاسخ گویی به شبهات در هر زمانی معلوم می گردد.

در مورد زمان جمع قرآن به صورت کتابی مدون میان آیت الله فاضل لنکرانی و آیت الله معرفت اختلاف است به اعتقاد آیت الله فاضل لنکرانی، قرآن قبل از رحلت پیامبر به صورت کتاب در آمد اما آیت الله معرفت این نظر را قبول ندارد و معتقد است قرآن بعد از رحلت پیامبر به صورت کتاب در آمد. در این پژوهش با استفاده از منابع علوم قرآنی و با روش توصیفی تحلیلی و تطبیقی و با هدف تبیین درست جمع قرآن، دیدگاه های این دو عالم بررسی شده است. از ره گذر این بررسی تطبیقی به دست آمد آیات قرآن به دستور خود پیامبر (ص) مرتب شده بودند و سوره ها نیز در زمان پیامبر (ص) در زمان ایشان مشخص شدند. اما مرتب سازی سوره ها و قراردادن آن ها بین دو جلد بعد از رحلت پیامبر (ص) صورت گرفته است.

مبحث قرائات و تواتر آن ها، از مهم ترین مباحث علوم قرآنی به شمار می آید؛ موافقان تواتر قرائات با ادله ای که اقامه می کنند لزوم آن را اثبات می نمایند؛ ولی دلایل آن ها مورد پذیرش واقع نمی شود؛ آیت الله فاضل از جمله مخالفان تواتر قرائات به حساب می آید؛ ایشان با بیان دلایل موافقان تواتر، آن ها را نقد می کند. یکی از مهم ترین استدلال هایی که قائلان به تواتر بدان تمسک کرده اند، تلازم بین تواتر قرآن و قرائات است؛ آن ها با این پیش فرض که قرآن و قرائات با هم اتحاد دارند لزوم تواتر قرائات را مدعی شده اند؛ لکن آقای فاضل با نقدهایی چون عدم تلازم میان تواتر اصل قضیه و خصوصیات آن، وجود چنین تلازمی را منکر شده اند و دلایل آن ها را مخدوش نموده اند؛ از طرفی با بیان دیدگاه های موافق و مخالف تواتر قرائات، اجماعی نبودن این نظریه به اثبات رسیده است. آقای فاضل تواتراصل قرآن را امری لازم و ضروری می دانند؛ ایشان از میان قرائات قرآن تنها یک قرائت را صحیح می دانند و آن قرائت معهود و مشهور بین مسلمین است. با بررسی های آیت الله فاضل روشن می گردد که دلیل معتبری برای اثبات تواتر قرائات وجود ندارد.

یکی از ابزارهای هدایت انسان که توسط خداوند سبحان، بر پیامبر اکرم نازل شده است، قرآن کریم می باشد. این کتاب آسمانی که معجزه پیامبر اکرم می باشد، از ابعاد مختلفی قابل بحث و بررسی است. در این مقاله بحث علت و آثار اختلاف قرائت قرآن از دیدگاه علمای اسلام با روش توصیفی تحلیلی و با استفاده از منابع تفسیری و علوم قرآنی مورد بررسی قرار گرفته است؛ با هدف آشنایی با زوایای قرآن کریم و این نتیجه حاصل شد که علمای اهل سنت، اختلاف قرائت قرآن را می پذیرند اما علمای شیعه اختلاف قرائت قرآن را رد می کنند. از دیدگاه آیت الله فاضل این که یک قرائت مانند حفص از عاصم در همه اعصار مشهور باشد مورد تایید نیست و در هر عصری قرائتی خاص مشهور بوده است.

قرائت قرآنی یکی از پرسمان های مهم علوم قرآنی و از پیش نیازهای تفسیر قرآن کریم است. به گونه ای که پذیرفتن یا نپذیرفتن این پیش نیاز در تفسیر قرآن کریم تاثیر مستقیم دارد. در منابع تفسیری و حدیثی شیعه و عامه قرائت خاصی برای معصومین گزارش شده است. تقریبا تعداد 354 مورد در منابع عامه و تعداد 145 مورد تنها در کتاب مجمع البیان بیانگر بسامدی این نقل ها است. نگاشته حاضر با روش تحلیل نقلی و عقلی و با تکنیک گونه شناسی است و با گزارش آماری از منابع تفسیری و حدیثی شیعه و عامه و براساس گونه شناسی لفظی، سندی، تطبیقی بر قرائات مشهور و معنا بخشی این روایات سعی دارد در پاسخ به این پرسش که چگونه می توان قرائات منقول از معصومین را تحلیل کرد، برآید. تعداد قابل توجهی از این قرائات به علت ویژگی های خط عربی، مسند و مستقل نبودن این قرائات پدید آمده اند. در مواردی نیز این قرائات معنا بخش نیستند.

یکی از اصیل ترین هنرهای اسلامی، تلاوت معناگرا یا لحن اقرایی می باشد که از بدو نزول قرآن کریم مورد توجه پیامبر گرامی اسلامa و مسلمانان بوده است و خداوند متعال نیز آن را در زمره اولین ماموریت رسول اکرم a دانسته است. لحن اقرایی در تلاوت قرآن نوعی موسیقی برخاسته از مفهوم واژگان می باشد که توجه به حوزه های معنا شناختی واژگان از موضوعات مهم در انتقال مفهوم و معنا به شنونده و هم چنین اثرگذاری در تلاوت اقرایی می باشد. این جستار بر آن است تا به روش توصیفی تحلیلی به تصویرپردازی های صوتی برخی واژگان در حوزه های کمال یابی، حرکت و جنبش، نقص و کاستی و هم چنین واژگان مرتبط با شدت و سختی بپردازد. بررسی موضوع نشان می دهد واژگانی که دربردارنده مفهوم برتری و کمال هستند با اوج گیری و ارتفاع صدا در تلاوت هم خوانی دارد، و واژگان مرتبط با مفاهیم نقص و کاستی، بایسته است با صدای بم و واژگان دارای مفهوم سختی و شدت و هم چنین واژگان دارای حرکت و جنب و جوش نیز با ضرب آهنگ تند، سریع و کوبنده تلاوت شوند.

بررسی اختلافات قرائات، نقد و یا ترجیح یک قرائت بر قرائات دیگر، یکی از موضوعاتی است؛ که جایگاه ویژه نزد مفسرین و فقی هان جهان اسلام دارد، و با وجود این اختلاف، یکی از راهکارهایی که می تواند به رفع آن بپردازد؛ تمسک به دانش زبان عربی از حیث صرف، نحو و لغت می باشد. مرور بر روی مقالاتی که در این حوزه کار شده و برآیند بررسی ها، حاکی از آن است، که ادعای تواتر قرائات قابل قبول نیست، هرچند که دانشمندان علم قرائت موافقت با خط مصحف، صحت سند و شهرت قرائت و پذیرفتگی در زبان عربی را مشروط صحت قرائت می دانند؛ ولیکن منطقی ترین و علمی ترین راه رفع اختلاف بهره گیری از ادبیات عرب و الهام از ملاک های ترجیحی از جمله ترجیح واژگان، ترجیح نحوی، ترجیح مبتنی بر پیوستگی، جهت دست رسی به قرائت صحیح و ارجح می باشد؛که اهمیت تحقیق فراگیر در این علم را نمایان می سازد.

در مورد دانش وقف و ابتدا از قرون نخست کتب زیادی نوشته شده و در آن ها به اظهار نظر در خصوص مبانی و مواضع وقف و ابتدا پرداخته شده است؛ اما بررسی تطبیقی بین دیدگاه های عالمان در این موضوع کمتر صورت گرفته است، به خصوص تطبیق بین دیدگاه های عالمان شیعه و سنی تقریبا مورد غفلت می باشد. این تطبیق می تواند به نوعی نشانگر و القاکننده معانی دقیق قرآن کریم باشد، وضعیت علایم را بررسی کند و راهنمایی برای قاری قرآن کریم در قرائت صحیح باشد. در این پژوهش، نظر شیخ محمدعلی خلف الحسینی که یکی از علمای برجسته الازهر در حوزه وقف و ابتدا می باشد به شکل تطبیقی با نظر گروه محققان مرکز طبع و نشر قرآن کریم در موضوع «وقف و ابتدای حروف مقطعه در قرآن کریم» بررسی شده است. روش تحقیق در نوشتار حاضر روش کتابخانه ای است که دیدگاه ها به صورت توصیفی ارائه و سپس تحلیل می گردند. این بررسی در تمامی ده موردی که حروف مقطعه در قرآن کریم جزء آیه می باشند و علامت وقف دارند دو مصحف امیری و مرکز طبع و نشر با یک دیگر اختلاف دارند و هرکدام از آن ها از یک علامت مشترک در این مواضع استفاده نموده اند. علامت مصحف امیری در این مواضع «ج» و علامت مصحف مرکز طبع و نشر «قلی» می باشد، که این مساله اهمیت پژوهش در این زمینه را دو چندان می کند. در این مورد بعد از بررسی و مقایسه و تحلیل نظرات مشخص گردید که دیدگاه مصحف امیری در موردعلامت گزاری وقف «جائز» به وسیله علامت «ج»، صحیح تر و به قول تفسیری «ارجح» نزدیک تر می باشد.

یکی از مهم ترین موضوعات آموزش قرآن کریم که تاثیر به سزایی در امر یادگیری نو آموزان قرآن کریم دارد مساله روش آموزش قرآن کریم است. این مساله از دیرباز مورد بحث معلمان قرآن بوده است و اساتید و معلمان قرآن همیشه در پی آن بوده اند که چگونه می توان در یادگیری نوآموزان قرآن سرعت بخشید و کیفیت آن را ارتقا داد. زیرا نخستین مرحله برای بهره مندی از هدایات قرآن و رساندن پیام الهی به مردم، یاد دادن قرآن کریم است. در این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی نسبت به گزارشات سیره نگاران به مساله روش شناسی آموزش قرآن در سیره رسول خدا و ائمهb پرداخته شده است. یافته های پژوهشی نوشتار حاضر حاکی از آن است که روش آموزشی رسول خداa شامل اقراء، عرض، استماع و کتابت بوده است. هم چنین در این پژوهش به دست آمد که تعلیم قرآن در سیره رسول خداa چند اصل راهبردی از جمله آسان سازی آموزش، در دسترس بودن مربی، توجه به ظرفیت فراگیر و کوتاه مدت بودن دوره آموزش داشته است.

مقوله «اختلاف قرائات» از جمله مباحث مهم علوم قرآنی است که دانشمندان علوم قرآنی و نیز مفسران نظرات مختلفی در مورد انواع آن و انتخاب قرائت صحیح ارائه نموده اند و هر مفسری با استفاده از مبانی خاص خود و انتخاب قرائت صحیح و مورد قبول خود به تفسیر آیات قرآن کریم پرداخته است. مرحوم طیب از مفسران معاصر شیعه است که در تفسیر «اطیب البیان» دیدگاه خود را در زمینه اختلاف قرائات ارائه کرده است. این پژوهش، با هدف تبیین دیدگاه این مفسر نسبت به بحث اختلاف قرائات انجام شده است و در صدد است با استفاده از روش توصیفی تحلیلی دیدگاه این مفسر نسبت به اختلاف قرائات و نیز روش مورد استفاده وی در انتخاب قرائت صحیح را به دست آورد. یافته های پژوهش نشان می دهد که مرحوم طیب در تفسیر خود به اختلاف قرائاتی نظیر اختلاف در اعراب، اختلاف در حروف، اختلاف در اسماء، اختلاف در زیاده و نقصان اشاره نموده و قرائت صحیح از نظر وی قرائت مطابق با سیاهی قرآن است که همان قرائت حفص از عاصم است. دلیل او بر این دیدگاه متواتر بودن این قرائت، وجود اجماع بر قرائت مطابق با سیاهی قرآن و نیز عدم وجود مدرک بر صحت قرائت قراء است. او با استفاده از آیات قرآن و توجه به ظاهر قرآن،استفاده از معنای واژه ها در آیه و نیز استفاده از قواعد نحوی به اثبات صحت قرائت مطابق با سیاهی و رد قرائات دیگر پرداخته است.