فهرست مطالب

نشریه قرآن و علم
پیاپی 25 (پاییز و زمستان 1398)

  • تاریخ انتشار: 1398/10/01
  • تعداد عناوین: 12
|
  • محمدعلی رضایی اصفهانی* صفحات 9-54

    اعجاز قرآن دارای ابعاد متعددی است که یکی از ابعاد مهم آن اعجاز علمی می باشد. این بعد از اعجاز در کتاب مدخل التفسیر آیت الله العظمی محمد فاضل لنکرانی به صورت گسترده مطرح شده است. از جمله تحت عنوان «اخبار غیبی قرآن و اعجاز تشریعی قرآن و نیز اعجاز در اسرار خلقت» مطرح شده؛ که به مواردی از اعجاز علمی در حوزه زیست شناسی، زمین شناسی، کی هان شناسی، تاریخی و قانون گذاری اشاره کرده اند و آیات و مصادیق هر کدام را توضیح علمی داده اند.   در این نوشتار با بررسی موارد فوق روشن می شود که اولا اعجاز علمی قرآن یکی از ابعاد اعجاز پذیرفته شده بوده و ثانیا ایشان یکی از پیشگامان طرح اندیشه اعجاز علمی در دوره معاصر می باشند و دارای نوآوری در این زمینه هستند.

    کلیدواژگان: قرآن، اعجاز، اعجاز علمی، محمد فاضل لنکرانی
  • سید عیسی مسترحمی* صفحات 55-82
    اعجاز نجومی قرآن از جمله ابعاد اعجاز قرآن  و زیرمجموعه اعجاز علمی قرآن قرار می گیرد. اعجاز نجومی قرآن مجموعه ای از آیات قرآن کریم هستند که اسرار و حقایق مربوط به دانش نجوم را که در زمان نزول قرآن و حتی تا قرن ها بعد، برای مردم ناشناخته بود را بیان می کنند و دانش تجربی است که با بهره گیری از ابزار و آزمون و خطا، به حقانیت آن پی برده است. برخی از آیات قرآن کریم که به موضوعاتی هم چون آغاز آفرینش، فیزیک و مکانیک اجرام آسمانی و پایان جهان اشاره دارد، در این مجموعه می گنجند. مرحوم آیت الله فاضل لنکرانی ازجمله اندیشمندانی بودند که در بخشی از کتاب وزین مدخل التفسیر به طرح ابعاد اعجاز قرآن و ازجمله اعجاز نجومی پرداخته اند. ایشان پس از بیان شرایط و ضوابط اعجاز علمی، با بهره گیری از روش تفسیر علمی به تفسیر مصادیق اعجاز نجومی قرآن پرداخته و مواردی هم چون: حرکت و شکل زمین، تعدد جهان ها و حرکت و پایان عمر خورشید را بر رسیده اند. ایشان معتقدند قرآن کریم با تعبیر «مهدا» و واژه «ذلولا» به حرکت زمین اشاره می کند و با تعبیر «یکور» از پیچیده شده شب و روز بر هم دیگر سخن می گوید. وجود آسمان های متعدد که در قرآن و نیز حرکات و پایان یافتن عمر خورشید از دیگر مصادیقی است که مرحوم آیت الله فاضل به عنوان مصادیق اعجاز نجومی قرآن بر می شمارند.
    کلیدواژگان: قرآن، آیت الله فاضل لنکرانی، اعجاز نجومی، مدخل التفسیر
  • حسین علوی مهر* صفحات 83-104
    یکی از ویژگی های قرآن، پاسخ گویی به نیاز های مختلف بشر، در ادوار مختلف است. بسیاری از اندیشمندان از جمله آیت الله  فاضل لنکرانی معتقدند که قرآن بر اساس متن و دلالت های آن و نیز ورود به معانی باطنی و قدسی می تواند پاسخ گوی نیازهای همیشگی بشر در حد اعجاز باشد. برای اثبات آن، مبانی وجود دارد، از جمله: الهی بودن متن قرآن، عدم تحریف، حجیت ظواهر، برخورداری قرآن از بطن، جامعیت و جاودانگی قرآن. هم چنین راه کارهای مختلفی مانند: حقیقی بودن گزاره های قرآنی، وجود احکام ثابت و متغیر در دین، وجود قاعده منطقه الفراغ، اجتهاد پویا، توجه قرآن به قانون و قانون گذاری برای پاسخ گویی وجود دارد که در این نوشتار مورد بررسی قرار می گیرد.
    کلیدواژگان: قرآن، پاسخ گویی، نیازهای بشر، آیت الله فاضل لنکرانی، باطن قرآن، جاودانگی
  • عالیه جان نثاری*، محسن قمرزاده صفحات 105-124

    تعریف حقوق که گاهی مترادف با تشریع به کار می رود، وضع قوانین الزام آور برای ایجاد نظم در روابط اجتماعی افراد جامعه است. لذا منظور از اعجاز حقوقی قرآن، اعجاز تشریعی آن نیست بلکه وجه خاصی از آن است. در بیان آیت الله محمد فاضل لنکرانیeتصریحی بر تمایز این دو مفهوم نیست اما بررسی ادله ایشان در جهت اثبات اعجاز تشریعی قرآن نشان می دهد که این ادله بر اعجاز حقوقی مصطلح نیز دلالت دارد. نوشتار حاضر با گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای، به روشی توصیفی تحلیلی تلاش می کند که بر اساس ادله موجود در آثار ایشان نشان دهد، اعجاز حقوقی به خاطر امری از داخل قرآن و مربوط به کلام بما هو له اثر و ثمرات است. دسته ای از این ادله با استناد به وضع قوانین قرآن به منظور جامعه سازی، ثمرات حقوقی قوانین قرآن را اثبات می کند و دسته ای دیگر با استناد به ارائه قوانین قرآن توسط فردی امی، تناسب با فطرت و توانایی های انسان همراه با ضمانت های اجرایی اساسی، یکتایی نظام حقوقی قرآن را اثبات می کند. مجموع این دو دسته دلیل، اعجاز حقوقی قرآن را مبتنی بر ادله آیت الله فاضلe نشان می دهد.

    کلیدواژگان: حقوق، معجزه، قرآن، اعجاز حقوقی، آیت الله فاضل لنکرانی
  • عباسعلی واشیان، محمدعیسی نداقی* صفحات 125-141

    رابطه قرآن و علوم طبیعی و به خصوص اعجاز علمی یکی از مباحث مهم علوم قرآنی در جهان اسلام و غرب بوده است که منشا بسیاری از مباحث و شبهات قرار گرفته است. با نگاهی گذرا به آثار آیت الله محمد فاضل لنکرانیe  این نکته  به دست می آید که ایشان به این موضوع، اهتمام نشان داده اند. این نگاشته به روش کتابخانه ای و تحلیل اطلاعات موجود و با هدف شناخت و بررسی دیدگاه های آیت الله محمد فاضل لنکرانی  در موضوع اعجاز علمی قرآن در حوزه علوم طبیعی (گیاه شناسی، زمین شناسی و کیهان شناسی) تدوین شده است. و در نهایت به این نتیجه دست یافته است که مباحث مطرح شده در کتاب «مدخل التفسیر»  و سایر آثار وی در موضوعات مرتبط با معجزه و اعجاز علمی با دقت خاصی گزینش شده است؛ و قابلیت وسعت دادن دامنه موضوعات مرتبط با اعجاز علمی در حوزه علوم طبیعی (قرآن و پزشکی، قرآن و زیست شناسی، قرآن و خلقت هستی و...) و هم چنین عمق دادن به مباحث مطرح شده در آثار ایشان وجود دارد.

    کلیدواژگان: قرآن و علم، آیت الله محمد فاضل لنکرانی، اعجاز علمی، تفسیر علمی، علوم طبیعی
  • مریم بهمن*، طاهره حسن زاده صفحات 143-161

    مسئله اعجاز قرآن از موضوعات مهم و اساسی در علوم قرآنی است. یکی از جنبه های این اعجاز، اعجاز علمی قرآن کریم در زمینه خلقت انسان است که با پیشرفت‫های علم پزشکی و جنین‫شناسی به اثبات رسیده و مورد توجه مفسران و اندیشمندان علوم قرآنی از جمله آیت‫الله فاضل لنکرانی بوده است. در این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی و مراجعه به کتاب‫های علوم قرآنی و مباحث تفسیری در تفسیر آیات 1412 سوره مومنون و تطبیق آن با علم روز، به بررسی اعجاز علمی قرآن کریم در زمینه خلقت انسان از دیدگاه آیت‫الله فاضل لنکرانی پرداخته شده است. ایشان در تفسیر این آیات، مراحل خلقت انسان را به شش مرحله: خاک، نطفه، علقه، مضغه، آفرینش استخوان ها و عضلات و ایجاد خلقی جدید تقسیم می‫کند و تطبیق کامل کشفیات جدید علم جنین‫شناسی با مراحل ذکر شده در این آیات را به عنوان اعجاز علمی قرآن کریم مورد بررسی و موشکافی علمی قرار می‫دهد.

    کلیدواژگان: آیت‫ الله فاضل لنکرانی، اعجاز علمی، خلقت، خلقت انسان‬، جنین
  • فتحیه فتاحی زاده، آذر زمانی* صفحات 163-180

    از جمله آیاتی که امروز آن را مصداق اعجاز علمی قرآن می دانند، آیات مرتبط با تطور جنین انسان؛ خصوصا آیات 12 تا 14 سوره مومنون است. تطور جنین مراحل مختلف شکل گیری جنین در رحم است که تا قرن نوزده میلادی برای دانشمندان غیر مسلمان ناشناخته بود. این پژوهش به شناخت فهم مسلمانان صدر نزول به عنوان اولین مخاطبان قرآن کریم از آیات تطور جنین در سوره مومنون (دامنه تحقیق)، متناسب با محدوده زمانی حیات پیامبر اکرم (ص)، به شیوه کتابخانه ای و تحلیل منطقی محتوا پرداخته است. نوشتار حاضر این مهم را تذکر می دهد که فهم و معرفت بدون رجوع به فهم پیامبر اکرم ناقص است. زیرا بدیهی است که فهم مسلمانان عصر نزول، از این آیات لسانی بود و فهم دانشمندان قرون بعد، علاوه بر زبان عربی، بر اساس یافته های تجربی نیز شکل گرفت، اما هر دو برای فهم بهتر خصوصا در عبارت «ثم انشانا خلقا آخر» نیاز به فهمی دقیق دارند که تنها با اتکا به زبان عربی به دست نمی آید. با توجه به اینکه برخی از نتایج به دست آمده، این است که بعد معرفت ایمانی این آیات  نسبت به بعد علمی آن برای مخاطبان اولی قرآن کریم برجسته تر بوده است.

    کلیدواژگان: تطور جنین در قرآن، عصر نزول، روش های فهم، اعراب عصر نزول
  • فاطمه زنداقطاعی*، محمد قربانزاده، محمد باقر گرایلی صفحات 181-206
    عدالت ترمیمی، مشتمل بر نظریات مختلفی درجهت مسئولیت پذیر نمودن و اصلاح بزه کار است، یکی از نظریات در این حوزه شرمساری است. در این نظریه جرم زمانی کنترل می شود که اعضای جامعه از طریق مشارکت در تقبیح بزه کار و ایجاد شرمساری در وی، تلاشی منسجم را برای بازپذیر کردن بزه کار به یک شهروند مطیع قانون در جامعه به کار گیرند. این موجب بازدارندگی عمومی نسبت به کسی است که دارای چنین احساسی است. این نظریه که در کشورهای متعددی در حال اجراست، از نظر بن مایه های معرفتی و اجرایی دچار کاستی هایی است. از این رو در جهت اصلاح مجرم و به تبع آن کاهش جرم با تاکید بر آموزه های قرآنی در این زمینه ایده بازگشت و اصلاح استنباط شده است. این ایده در واقع همان اجرای فرآیند توبه از سوی گناه کار هم در بعد فردی و هم در بعد اجتماعی است؛ زیرا اجرای توبه واقعی نه تنها موجب محو آثار گناه می شود، بلکه امید فرد را در تقویت بندگی افزایش داده و عنصری پویا در جبران و به دست آوردن رضایت الهی است و نیز اسباب مصونیت جامعه از گناه را فراهم می آورد. ضمن این که مراجعه به اهداف مجازات ها در اسلام نشان می دهد که هدف از کیفر، انتقام جویی نیست بلکه سوق دادن افراد به مراعات حدود و حریم الهی است؛ از این رو، این نهاد نیازمند شرایط درونی، بیرونی و تکمیلی است که در این پژوهش پس از مراجعه به منابع تفسیری و فقهی با روش توصیفی و تحلیلی به آن پرداخته شده است.
    کلیدواژگان: شرمساری بازپذیرنده، توبه، بازگشت و اصلاح، عدالت ترمیمی، تئوری های علوم انسانی
  • سیده طاهره حسینی*، طاهره ماهرو زاده صفحات 207-234

    اعجاز مدیریتی از وجوه اعجاز علمی قرآن است که مورد توجه قرآن پژوهان معاصر قرار گرفته است. بشر در چگونگی اداره خود و مدیریت جوامع، نیازمند آموزه های وحیانی است. شیوه های هدایت و مدیریت قرآن برخاسته از اسباب فرا طبیعی است. این وجه از اعجاز در صورت اثبات دارای ثمرات و آثار فراوانی در مدیریت است که می تواند از مدیریت فردی تا مدیریت کلان جهان را دربر بگیرد و نمونه بارز آن تحولی است که در مدت زمان کوتاهی در جامعه جاهلی صدر اسلام ایجاد کرده است. این نوشتار که با رویکرد توصیفی تحلیلی و با استفاده از منابع تفسیری و مدیریتی و به روش کتابخانه ای نگارش یافته، ضمن تبیین اعجاز مدیریتی، به بیان ویژگی های اخلاقی مدیران در دو حوزه فردی و اجتماعی پرداخته است تا نگاه جامع قرآن را در ارائه الگویی کامل در حوزه اخلاقی مدیران با هدف اثبات این وجه از اعجاز به نمایش بگذارد و دریچه ای نو درعرصه مطالعات مدیریتی بگشاید.

    کلیدواژگان: اعجاز قرآن، اعجاز مدیریتی، مدیریت قرآنی، اخلاق فردی مدیران، اخلاق اجتماعی مدیران
  • مرضیه کهنوجی* صفحات 235-258

    تربیت اخلاقی، نقش بسیار مهمی در سلامت روح انسان و سعادت فرد و جامعه دارد. در دین مقدس اسلام، به اخلاق و تربیت اخلاقی توجه فراوانی شده است؛ که یکی از مهم ترین اهداف نزول قرآن، تربیت اخلاقی، تهذیب نفس و پرورش افراد آراسته به فضایل اخلاقی می باشد. قرآن کریم دارای کلامی زیبا و رسا است که در اوج فصاحت  و بلاغت برای هر گروه از انسان ها پیامی خاص دارد. آیاتی که با عبارت Pیا ای ها الذین آمنواO  شروع شده اند، مومنان را خطاب قرار داده است و به آن ها اشاره می نماید، حال که شما ایمان آورده اید  و در برابر حق تسلیم شده اید  و با خدای خود پیمان اطاعت بسته اید، باید به مقتضای این پیمان به دستورهایی که پشت سر این جمله می آید، عمل کنید. هدف اصلی این پژوهش تبیین مولفه های تربیت اخلاقی در  قرآن (مطالعه موردی آیات یا ای ها الذین آمنوا) می باشد. این مهم با استفاده از روش تبیینی تحلیلی و با مداقه در آیات قرآن کریم که با خطاب Pیا ای ها الذین آمنواO شروع شده اند، انجام شده است. بدین صورت که ابتدا مولفه های مربوط به تربیت اخلاقی شناسایی شده اند (عدالت، شجاعت و هم دلی) و سپس زیر مجموعه های این مولفه ها، در بین آیات مد نظر مورد تبیین  و بررسی قرار گرفته اند. یافته های پژوهش نشان می دهد که قرآن کریم در خصوص تمام موضوعات بشری و به خصوص در رابطه با  مصادیقی که مرتبط با حقوق  و تکالیف انسانی می باشند  و در سایه تربیت اخلاقی قرار دارند، مومنان را ملزم به انجام اموراتی نموده است.  تمامی مکاتب الهی و بشری این اصل را پذیرفته اند که در صورتی می توان به جامعه، نظم و ثبات بخشید که حقوق و تکالیفی که برای انسان ها در نظر گرفته شده است به خوبی مورد عمل قرار گیرد.

    کلیدواژگان: تربیت اخلاقی، قرآن، آیات یا ایها الذین آمنوا
  • علی آقا صفری*، امیرعلی لطفی، عبدالمومن حکیمی صفحات 259-286

    توجه به این مهم که دانش سازمان و مدیریت به عنوان عنصری کلیدی در رشد، تعالی، صعود و سقوط سازمان جامعه و نهادهای سیاسی و حکومتی، نقش اساسی ایفاء می کند، از منظر قرآن کریم که محکم ترین و استوارترین پیام الهی بوده و عهده دار برنامه جامع زندگی بشری است، آن گونه که بایسته است مورد تجزیه و تحلیل قرار نگرفته است. نگارندگان نوشتار سعی دارند با استفاده از متد توصیفی و تحلیلی و با بهره جستن از روش استنطاقی شهید صدر با مراجعه به آیات 60 تا 82 سوره کهف مولفه های مهم مدیریتی در آیات یاد شده را کشف و تبیین نموده و نیز تمایز آن را با دانش مدیریت رایج بیان کنند؛ تا از این ره گذر جامعیت قرآن کریم نسبت به دانش مدیریت به تصویر کشیده شود. یافته های پژوهش نشان می دهد که در آموزه های آیات 60 تا 82 سوره کهف مهم ترین مولفه های مدیریتی در حوزه های یادگیری سازمانی و نگرش سیستمی مطرح شده است چه این که در حوزه یادگیری سازمانی به مباحثی هم چون هدف گذاری، نیازسنجی، تعیین موضوع یادگیری، بیان مسئله سازمان، طرح مثال مرتبط با موضوع برای تفهیم مسئله، عدم سخت گیری و رعایت اصول آسان گیری و بر عهده گرفتن موارد عملی یاددهی توسط خود مدیران پرداخته شده است و در حوزه نگرش سیستمی به موضوعاتی مانند توجه به محیط، نگاه سیستمی به قضایا، تلاش در راستایی نیل به هدف، استفاده از مکانیسم بازخور، اشاره به آنتروپی منفی، توجه به مصادیق ناشناخته از چالش های محیطی، معرفی راهبرد (عبور از چالش ها و تهدیدات محیطی) می پردازد. هم چنین مشخص شد که مولفه ها ذکر شده در قرآن کریم در همه زمان ها و مکان ها قابل بهره گیری و استفاده است.

    کلیدواژگان: قرآن، حضرت موسی (ع)، حضرت خضر (ع)، مدیریت، یاد گیری سازمانی، دیدگاه سیستمی
  • زمضانعلی تقی زاده چاری*، فاطمه جعفری کمانگر صفحات 287-304
    پژوهش حاضر با تاکید بر دو برداشت کلی از علم در دیدگاه قرآن به عنوان یک حقیقت انتزاعی و امری معقول و نیز نوعی معرفت عینی تجربی و امری محسوس نگاشته شده است. در این پژوهش معنای علم تحت دو عنوان «ارزش» و «روش» از منظر قرآن مورد بررسی قرار گرفته است؛ لذا با نگاه به قرآن، جنبه ارزشی و اخلاقی - توصیفی علم و جنبه روشی و تجربی عینی آن پژوهش شده و به این نتیجه دست یافته شده است که در قرآن، علم آن گاه که در دایره انسان و از منظر وجودی مورد بحث قرار گیرد به عنوان یک « ارزش» تلقی می شود و متعلق علم، انسان و عالم درون او خواهد بود و هر گاه در عرصه طبیعت و نظام خلقت و در قالب «آیات» و نشانه ها مورد مطالعه واقع شود به عنوان یک «روش» محسوب می شود و متعلق آن جهان طبیعت و عالم برون خواهد بود و این در صورتی است که قرآن مرتبا بر این امر تاکید دارد که دائما این «روش» باید در مسیر آن «ارزش» در حرکت باشد.
    کلیدواژگان: قرآن، علم، ارزش، روش