نشریه طبیعت ایران
سال چهارم شماره 6 (پیاپی 19، بهمن و اسفند 1398)

«مرتع» عنوان شناخته شده بر مجموعه ای از اکوسیستم هاست که «قابل چرا بودن» توسط دام، نقطه مشترک آنها است. حتی تحول و تکامل علم مرتع داری هم حول محور همین کارکرد شکل گرفته است، یعنی به زبان ساده، مرتع داری علم کاربردی مدیریت چراست. حال سوال اساسی این است، آیا تنها کارکرد اصلی این رویشگاه ها تامین علوفه است؟ اگرچه این علم با همین تعریف و ساختار هم توانسته است علاوه بر مدیریت تامین علوفه دام در طبیعت، تا اندازه ای در حفاظت و نگهداری این اکوسیستم ها موفق باشد، اما برداشت و تعریف ناقص از این موضوع، سبب ایجاد غفلت انسان در شناخت درست این اکوسیستم ها شده است.دقت داشته باشیم عرصه هایی را که ما در ایران به عنوان مراتع می شناسیم شامل شور روی ها، درمنه زارها، گون زارها، مانداب ها، چمن زارها و اکوسیستم های آلپی است که هر کدام با هویتی مستقل دارای خاستگاه اکولوژیک متفاوتی هستند. این عرصه ها علاوه بر ظرفیت چرا، نقش اساسی در حفظ تنوع زیستی، خاک و آب دارند، آنها همچنین دارای فرایند خاص در توالی و تواتر و از همه مهم تر بستر تکامل به همزیستی، رقابت، گونه زایی و چرخه حیات هستند و می بایست از این منظر مورد توجه قرار گیرند.ضروری است، ضمن هویت بخشی به تک تک این اکوسیستم ها و برجسته کردن نقش اکوسیستمی آنها در فرایند آموزش، پژوهش و مدیریت، تحولات اساسی به وجود آید. شاید انجمن علمی مرتع داری بتواند در بسترسازی برای این تحول نقش کلیدی ایفا کند.

اهمیت جنگل های ایران از جنبه_های اکولوژیک، اقتصادی و اجتماعی بسیار بالاست. نیاز کشور به چوب و منابع چوبی موضوعی مهم و از موضوعات راهبردی به شمار می رود. از طرفی سطح جنگل ها در ایران به نسبت جمعیت و سطح سرزمین کم است. صرف نظر از جنگل ها، مهم ترین منابع برای تامین چوب ، توسعه کشت درختان سریع الرشد و واردات چوب از سایر کشورها می باشد. در حال حاضر بیش از نیمی از واردات چوب ایران از کشور روسیه و گرجستان انجام می شود. واردات چوب اگرچه سریع ترین راه برای دستیابی و تامین نیازهای فراوان کشور است اما احتمال ورود آفات و بیماری های گیاهی را به داخل کشور افزایش می دهد. برای جلوگیری از ورود این عوامل خسارت زا، مقررات قرنطینه ای کشور و اجرای صحیح آنها مهم ترین عامل بازدارنده می باشد. اقداماتی مانند ارائه گواهی بهداشت، پوست کنی چوب، بازرسی دقیق محموله ها، بکارگیری روش های ضدعفونی مناسب در کشور مبدا و یا کشور مقصد احتمال ورود عوامل خسارت زا و ریسک آنها را به شدت کاهش می دهد. این وظایف توسط سازمان حفط نباتات کشور انجام می شود. با توجه به اهمیت حفاظت و حمایت جنگل های ایران، مطالعه حاضر برای بررسی وضعیت آفات، قوانین و ضوابط موجود، نحوه اجرای ضوابط، تحلیل ریسک وضعیت ورود آفات قرنطینه ای در مبادی ورودی ایران و سایر کشورها انجام شده است. نتایج این مطالعه کمک خواهد کرد تا مدیران اجرایی و برنامه ریز کشور بتوانند به عنوان یک موضوع راهبردی، برای واردات چوب از یک سو با لحاظ کردن آثار مثبت آن و از سوی دیگر تضمین حفاظت منابع طبیعی کشور، تصمیمات و راه های مناسب تری را اتخاذ کنند.

مدیریت مرتع یا "مرتعداری" معادل فارسی عبارت "Range management" می باشد. مدیریت (Managmenet) دامنه ای گسترده داشته و عوامل متعددی را در بر می گیرد، این در حالیست که در علم مرتعداری تاکنون کمتر به جنبه های مدیریت و عوامل موثر بر آن پرداخته شده است. لذا سعی شده تا به منظور توجه به موضوع مرتعداری از منظر مدیریت، موارد موثر بر مدیریت مرتع در ایران مطرح و تبیین شود.  مدیریت مرتع را می توان به عواملی همچون قوانین، مقررات، سیاست ها و راهبردهای خرد و کلان دولت، تشکیلات و ساختار سازمان ها و نهاد های دولتی و غیر دولتی، ساختار اجتماعی و فرهنگی بهره برداران، روش ها و اصول فنی بهره برداری، بازار محصولات، تحولات سیاسی و اجتماعی، رخدادهای بین المللی، نظام های بهره برداری و... مرتبط دانست که هر یک می توانند بطور مستقیم یا غیر مستقیم بر اکوسیستم های مرتعی و مرتعداری تاثیر گذار باشند. عموما قوانین به دو طریق، مبتنی بر عرف یا مبتنی بر دکترین حقوقی تهیه و تدوین می شوند. قوانینی که صرفا بر مبنای عرف تهیه می گردند، حتی در زمان وضع نسبت به زمان خود عقب ترند و معمولا موجب بازدارندگی توسعه حقوقی می شوند. در مقابل قوانینی که بر مبنای دکترین حقوقی وضع می گردند، توسعه یافته تر بوده و حرکت رو به جلو در مسائل حقوقی را سبب می شوند. لذا به منظور دستیابی به شرایط مطلوب و اثربخش، بهتر است قوانین مبتنی بر دکترین حقوقی، با توجه به مسائل و روابط عرفی تهیه شوند (نوری، 1396). از سوی دیگر، بهتر است ابتدا اصول فنی براساس مبانی اکولوژیک برای مدیریت اکوسیستم ها تعریف و سپس به منظور تحقق آن، قوانین و مقررات مربوطه وضع شوند. این در حالی است که در کشور ما این روند برعکس بوده و عموما ابتدا قوانین وضع شده، سپس کارشناسان تلاش کرده اند تا دستورالعمل های فنی را برای چگونگی اجرای آنها تدوین نمایند.

مکانیزاسیون در لغت به معنی استفاده از یک ماشین به عنوان جایگزین یا مکملی  برای نیروی انسانی می باشد. این تعریف در کشاورزی و منابع طبیعی  ارتقاء یافته و با مفهوم مدیریت صحیح منابع، نهاده ها و ماشین آلات و ابزار، به منظور کاهش هزینه تولید و افزایش کمیت و کیفیت محصول شناخته می شود (الماسی و همکاران، 1380؛ بهروزی لار، 1380؛ باقری، 1385). بنابراین با توجه به ماهیت اصلی مکانیزاسیون، این بخش تحقیقاتی می تواند از نظر مدیریت انرژی، برآورد اقتصادی، تحلیل فرآیندها، معرفی و شناساندن ماشین آلات و ادوات، بومی سازی و یا حتی طراحی و ساخت آنها، نقش محوری و اساسی در کمک به افزایش سرعت و دقت عملیات احیاء عرصه های منابع طبیعی و کاهش هزینه های انجام این عملیات داشته باشد (برزگر، 1395؛ باقری و موذن، 1387). با این وجود  تحقیقات مکانیزاسیون تاکنون جایگاه مناسبی در کشاورزی و منابع طبیعی کشور نداشته و بهای کافی به آن داده نشده است. از دلایل اصلی این مسئله، عدم معرفی و شناخت صحیح رشته تحصیلی و جایگاه آن در کشاورزی و منابع طبیعی، کم توجهی به موضوع مکانیزاسیون و همچنین عدم تعریف طرح ها و پروژه های کاربردی، در راستای رفع نیازهای واقعی کشور می باشد. با همه این تفاسیر، مکانیزاسیون در کشور عمدتا به حوزه کشاورزی پرداخته و البته به پیشرفت های مختلفی هم در این زمینه دست یافته است. اما متاسفانه مسئله مکانیزاسیون در منابع طبیعی به شدت نادیده گرفته شده و تحقیقات بسیار کمی در این راستا انجام شده است.

نعنائیان با داشتن 46 جنس و 410 گونه یکی از مهم ترین خانواده های گیاهی در فلور ایران هستند، که از این تعداد 165 گونه انحصاری ایران است. از گیاهان این خانواده در ایران 5 زیر خانواده وجود دارد که مهم ترین آنها از نظر فراوانی زیر خانواده Nepetoideae است که با 27 جنس و 243 گونه حضور دارد. مروری بر الگوی پراکندگی جغرافیایی گونه های انحصاری خانواده نعنا نشان می دهد که استان چهارمحال و بختیاری با43 گونه بیشترین گونه های انحصاری و استان بوشهر با 2 گونه کمترین گونه های انحصاری را در خود جای داده است. از نظر پراکندگی جغرافیایی، نعنائیان تقریبا در تمام ایران پراکنده اند ولی حضور آنها به سمت مرکز، شرق، جنوب و جنوب شرق کاهش می یابد. نعنائیان به عنوان گیاهان دارویی و معطر دارای ترکیب های مهمی مانند ترپنوییدها، فلاونویید و سایر ترکیب های فنلی، اسیدهای چرب و ترکیب های استروییدی و ایریدوییدهای گلیکوزیدی هستند. یکی از کاربردهای آنها در باغبانی و طراحی فضای سبز است که به عنوان گیاهان پوششی و گل های یک ساله، یا چند ساله، یا درختچه های زینتی کاشته می شوند. نعنائیان ایران مانند سایر گیاهان به دلیل دخالت های انسان و تغییرات و رخدادهای طبیعی مورد تهدید هستند، اما خواص دارویی آنها، این موضوع را تشدید کرده و رویشگاه های طبیعی آنها را تحت فشار مضاعف قرار داده است. بررسی پراکندگی جغرافیایی گونه ها نشان می دهد که 68 گونه از نعنائیان ایران تنها در یک رویشگاه حضور دارند، این گونه ها درصورت بروز مشکل در رویشگاه طبیعی شان به شدت مورد تهدید قرار می گیرند

کشور در حال حاضر بطور جدی با کمبود چوب روبرو است که سبب می شود کارخانه های صنایع چوبی و سلولزی در خطر تعطیلی قرار بگیرند و از طرفی افزایش بهای چوب تهدیدی جدی در جهت نابودی جنگل های طبیعی است که سبب گسترش قاچاق چوب می شود. توسعه تولید چوب از طریق زراعت چوب با گونه های سریع الرشد مانند صنوبر به واسطه رشد تقاضای مصرف چوب و عدم توان تامین داخلی آن به دلیل اجرای طرح تنفس جنگل و خروج رقم قابل توجهی ارز برای واردات آن می باشد. همچنین توسعه تکنولوژی چوب و محصولات آن و احیای صنایع و اشتغالزایی و درآمدزایی حاصله از چوب امری اجتناب ناپذیر برای کشور می باشد. افزایش سطح کشت گونه های سریع الرشد در مناطق مستعد کشور از جمله مناطق مرکزی کشور با ارقام پر محصول و سازگار و توسعه زراعت چوب در مناطق نیمه خشک از طریق ارتقای بهره وری آب و آبیاری و نیز استفاده از آب های نامتعارف در حاشیه کلان شهرها می تواند تا حدودی کمبود چوب را جبران کند. هدف از اجرای طرح های سازگاری، معرفی ارقام برتر بومی و غیربومی و ترویج شیوه های مناسب کاشت، به منظور تولید محصولات مورد نیاز صنایع می باشد که بسته به شرایط اقلیمی منطقه، نوع کلن و همچنین کیفیت انجام عملیات مختلف از قبیل کاشت، داشت و برداشت، میزان متفاوتی از محصول نیز تولید می گردد.  بنابراین ضرورت دارد که ارقام جدید با نرخ رویش بالا و مقاوم برای هر منطقه معرفی شوند.

در این پژوهش از شاخص خشکسالی SPEI برای شناسایی رخداد خشکسالی و ترسالی سالانه، روند تغییرات دهه ای و مساحت تحت تاثیر آن در حوزه آبخیز کارون بزرگ استفاده شده است.از آنجایی که شاخص خشکسالی SPEI  بیلان آبی را با درنظر گرفتن بارش، دما و تبخیر و تعرق برآورد می کند از آمار بارش، دما و تبخیر و تعرق پتانسیل به روش تورنث وایت جهت آشکارسازی تغییرات زمانی، فراوانی شدت و تداوم خشکسالی های سالانه و تغییرات دهه ای مکانی رخداد خشکسالی در طول دوره آماری 46-1345 تا 96-1395 در قالب 5 دهه استفاده شد. این داده ها در یک شبکه 44*44 کیلومتر برای حوزه آبخیز کارون بزرگ استخراج و با اعمال شاخص خشکسالی SPEI مساحت پهنه های تحت تاثیر خشکسالی طی 5 دهه محاسبه و مناطق با پتانسیل بالای خطر خشکسالی شناسایی شد. روند تغییرات زمانی رخدادها نشان داد که با توجه به روند افزایش دما، بر فراوانی، تداوم و شدت خشکسالی در دهه اخیر افزوده شده است.  شدیدترین رخداد خشکسالی در سال آبی 87-1386 در دهه پنجم رخ داد است. نتایج پهنه بندی دهه ای نشان داد دهه پنجم خشک ترین دهه است به طوری که در این دهه 13 درصد مساحت حوضه آبخیز با خشکسالی بسیار شدید، 53 درصد خشکسالی شدید، و 29 درصد خشکسالی متوسط و ضعیف همراه بوده و در مجموع تقریبا 95 درصد مساحت حوضه با خشکسالی مواجه و تنها در محدوده بسیار کوچکی در حدود کمتر از 5 درصد شرایط نرمال بوده است. آگاهی و علم به روند این تغییرات می تواند به تصمیم گیرندگان مدیریت منابع آب جهت مدیریت یکپارچه حوضه آبخیز کمک کند.

فرونشست زمین از جمله چالش هایی است که بسیاری از زیست بوم های کشور را تهد ید می کند و کمتر مورد توجه قرار گرفته است. د ر این شماره از نشریه طبیعت ایران ابعاد مختلف فرونشست زمین شامل علل و عوامل شکل گیری، اهمیت فرونشست زمین، مناطق بحرانی، تاثیر فرونشست زمین بر محیط زیست و منابع طبیعی، آمار و اطلاعات و پایش آن مورد بحث و بررسی قرار می گیرد و د ر شماره آیند ه نشریه راهکارهای پیشنهاد ی برای برون رفت از این چالش بزرگ ملی ارائه خواهد  شد. د ر این گفت وگو آقایان د کتر محمد جواد بلورچی، کارشناس محترم بازنشسته سازمان زمین شناسی و اکتشافات معد نی کشور، د کتر رضا شهبازی، مد یر کل محترم د فتر بررسی مخاطرات زمین شناختی، زیست محیطی و مهند سی سازمان زمین شناسی و اکتشافات معد نی کشور، د کتر حمید رحمانی، رئیس محترم گروه آب های زیرزمینی وزارت نیرو و د کتر محمد خسروشاهی، رئیس محترم بخش تحقیقات بیابان موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور حضور د ارند.  گفت وگوی این شماره را با طرح این سوال آغاز می کنیم، خطر فرونشست زمین را چگونه ارزیابی می کنید، آیا خطر فرونشست زمین د ر ایران از خطر سیلاب و زمین لرزه کمتر است؟ چرا این موضوع کمتر مورد توجه قرار گرفته است؟

آزادکوه (شاهزاده کج-گردن)، با ارتفاع 4355 متر از سطح دریا و با نمایی صخره ای، دهمین قله بلند ایران و چهارمین قله بلند البرز مرکزی محسوب می شود که در استان مازندران قرار دارد. کوه های مرتفع و بلند با داشتن تعداد زیادی از گونه های انحصاری و نادر از حیث تنوع زیستی اهمیت ویژه ای پیدا می کنند. به علت شرایط سخت نواحی کوهستانی از جمله نبود راه های دسترسی و همچنین شرایط سخت صعود، اطلاعات درست و صحیحی از تنوع زیستی با ارزش گیاهی و جانوری در این مناطق وجود ندارد. مطالعه انجام گرفته نشان می دهد که در منطقه آزادکوه تقریبا 250 گونه از گیاهان گلدار رویش دارند که از این میان، تقریبا 70 گونه انحصاری و 40 گونه نادر و کمیاب می باشد که نشاندهنده غنای گونه ای در این منطقه است. اگرچه هر ساله به علت ارتفاع بلند قله آزاد کوه کوهنوردان زیادی به منطقه وارد می شوند ولی چرای دام عامل اصلی تخریب محیط زیست و همچنین تهدید تنوع زیستی منطقه می باشد.

جایگاه حفاظتی گونه  Tanacetum paradoxum از خانواده کاسنی‏ ، بر اساس معیار های اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت ((IUCN مورد بررسی قرار گرفت. این کار با استفاده از سه معیار میزان حضور، سطح تحت اشغال و تعداد افراد بالغ در جمعیت (بر اساس بازدیدهای صحرایی) انجام شد. گونه T. paradoxum انحصاری استان فارس است. تنها رویشگاه این گونه در مرکز استان فارس، در منطقه نیمه خشک سرد (جاده سروستان به فسا، پست چنار، چشمه موردی) در ناحیه زاگرسی واقع شده‏است. این گونه در مساحتی حدود 560 متر مربع به‏صورت پراکنده حضوردارد .بر اساس معیارهای IUCN این گیاه به‏عنوان گونه‏ی در بحران انقراض (Critically Endangered) محسوب می‏شود. رویشگاه این گونه تحت تاثیر عوامل تخریبی انسانی است. مشاهدات میدانی نشان داد عدم مدیریت صحیح، برنامه‏های توسعه‏ی جاده‏سازی، معدن کاوی، رفت و آمد زیاد ماشین‏ها که باعث تخریب و نابودی گیاه می‏شود و به علت ایجاد گرد و خاک، تبادلات گازی گیاه را دچار اختلال می‏کند، دکل فشار قوی، تغییر کاربری اراضی، احداث باغ‏های زیتون و کشاورزی، ازجمله عوامل اصلی تهدیدکننده این گونه انحصاری در منطقه به‏شمار می‏روند. بنابراین ضرورت دارد، رویشگاه این گیاه به‏عنوان یک رویشگاه حفاظت شده تعیین گردد.

جنس گون با بیش از 2500-3000 گونه بزرگترین جنس گیاهان گلدار در دنیا بشمار می رود. فلور ایران با داشتن بیش از 850 گونه یکی از مراکز مهم تنوع یابی جنس گون است که دارای میزان بومزادی بالایی می باشد. یکی از بخش های پیچیده این جنس در ایران بخش Hymenostegis است. گونه Astragalus vernaculus Podlech متعلق به این بخش به عنوان گونه انحصاری استان اصفهان محسوب شده و تنها در مناطق غربی این استان رویش دارد. در این مطالعه ویژگی های جمعیتی، وضعیت رویشگاه های آن و  جایگاه حفاظتی این گونه مورد بررسی قرار گرفته است. به همین منظور بر اساس شیوه نامه اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) با استفاده از سه معیار میزان حضور، سطح تحت اشغال و تعداد پایه های بالغ، جایگاه حفاظتی آن تعیین و در طبقه "در بحران انقراض" قرار گرفت. به علاوه نکاتی در خصوص تاکسونومی این گونه ارائه شده است. با توجه به رویش این گونه در مناطق غیر حفاظت شده، به منظور جلوگیری از انقراض و تخریب رویشگاه های آن، اعلام رویشگاه های حفاظت شده، در این مناطق ضروری به نظر می رسد.