فصلنامه تاریخ روابط خارجی
پیاپی 79 (تابستان 1398)

حکومت اشکانیان ارمنستان پس از توافق شاهنشاهی اشکانی و امپراتوری روم به سال 63 میلادی، در سرزمین ارمنستان شکل گرفت. هدف از این توافق که پس از رقابت های طولانی ایران و روم بر سر سلطه و نفوذ در ارمنستان با رضایت هر دو طرف درگیر حاصل شد، خاتمه دادن به جنگ و درگیری بود. اما حاصل این توافق یعنی حکومت اشکانیان ارمنستان، مسئله اصلی رقابت های ایران و روم در قرن دوم میلادی شد. تلاش امپراتوری روم برای نادیده گرفتن پیمان راندیا و محدودکردن نفوذ شاهنشاهی اشکانی در ارمنستان، با نپذیرفتن شاهزادگان اشکانی حاکم بر ارمنستان و اصرار شاهنشاهی اشکانی برای به تخت نشاندن شاهزاده ای از خاندان خود بر ارمنستان، به جنگ و درگیری بین دو قدرت شرق و غرب در سراسر قرن دوم میلادی منجر شد.پژوهش حاضر، ناظر بر این است که تهاجم امپراتوران روم به قلمرو شاهنشاهی اشکانی در سراسر قرن دوم میلادی، به دنبال پذیرش و یا عدم پذیرش شاهزاده ای از خاندان اشکانی در ارمنستان از جانب ایران و روم صورت گرفت و اشکانیان ارمنستان در جنگ های بین دو کشور، ابتدا به عنوان متحد شاهنشاهی اشکانی و دوشادوش او بر ضد امپراتوری روم می جنگیدند، اما با آشکارشدن ضعف شاهنشاهی اشکانی در اواخر قرن دوم و در جریان جنگ سوم ایران با امپراتوری روم در این قرن، به عنوان متحد روم در جهت استقلال خود از شاهنشاهی اشکانی اقدام کردند.

اویغورستان از مناطقی بود که به جهت موقعیت جغرافیایی، شرایط فرهنگی، اداری و سیاسی اهمیت ویژه ای برای فاتحان مغولی داشت. این دولت محلی از مهم ترین متحدان مغولان مرکزی بود و در فتوحات و ارسال نیروهای نظامی و تدارکات نقش فعالی داشت. هدف اصلی مقاله حاضر، بررسی مناسبات سیاسی دولت محلی ترکان اویغور (کوچو/ ایدی قوت) با حکومت مغولان مرکزی از دوره چنگیزخان تا دوره قوبیلای و تاثیر این ارتباط بر روند حضور ترکان اویغور در ایران به روش پژوهش توصیفی تحلیلی و مبتنی بر تحقیق کتابخانه ای و منابع تاریخی است. یافته ها نشان می دهد که دولت محلی اویغورها، یک دولت ایلی  بود و تا زمانی می توانست استقلال خود را حفظ نماید که به خواسته های مغولان، از جمله خدمات نظامی جامه عمل بپوشاند. گرچه حضور مبلغان مذهبی، کاتبان و تجار اویغوری در میان قبایل مغولی پیش از ظهور چنگیزخان مطرح بوده است، اما با ایجاد پیوند سیاسی میان دولت اویغورها با چنگیزخان و تداوم آن از سوی جانشینان او، زمینه برای حضور تعداد زیادی از اویغورها در قلمرو امپراتوری فراهم شد. هر چند طبیعی جلوه می نماید که نیروهای متعدد تابع خان بزرگ مغولی موظف به خدمت و همراهی با آنان بودند، اما به نظر می رسد که مناسبات سیاسی دوستانه اویغورهای غربی با مغولان که اعتماد متقابل ایجاد کرده بود، در جهت حضور آنان در ایران موثر واقع شود.

نام خلیج فارس در سال های اخیر با چالش هایی مواجه گردیده که غیرواقعی و بیشتر بر اساس احساسات سیاسی ناشی از عصبیت های قومی و دور از واقعیت های تاریخی بوده است. نویسندگان در پژوهش خود، آثار تالیف شده در قرن 19میلادی، موجود در کتابخانه کنگره آمریکا را بررسی کرده و از آن میان برکتبی که هر یک به فراخور محتوا به این منطقه دریایی پرداخته، تمرکز کرده اند. آنها در این حقیق که به شیوه توصیفی- تحلیلی انجام شده، به نتایجی دست یافته اند. نخست: آنچه تحت نام خلیج عربی مطرح می شود، معادل دریای سرخ است که طبق اسناد، به مرزهای کشورهای حاشیه دریای مذکور محدود می شود؛ دوم: خلیج فارس و خلیج عربی بر اساس اسناد مذکور، دو موقعیت جغرافیایی کاملا متمایز هستند؛ سوم: از نام خلیج  فارس در قرون گذشته و در آثار ادبی و سفرنامه ها و در نتایج تحقیقات مورخان و جغرافی دانان، به وفور استفاده شده است.

دریای خزر بزرگ ترین دریاچه جهان  است که به دلیل قرار گرفتن بین قاره های آسیا و اروپا از نظر اقتصادی و سیاسی اهمیت زیادی برای کشورهای حاشیه آن از جمله ایران داشته است. این دریا و نواحی مجاور، نقشی مهمی در مناسبات تجاری و سیاسی عصر ایلخانی داشت و بازرگانان نواحی مختلف از طریق دریای خزر به برقراری مناسبات تجاری با غرب و شرق و نیز نواحی ساحلی آن می پرداختند؛ در این میان، موقعیت ارتباطی و تولیدات مناطق پیرامون در جذب بازرگانان خارجی اهمیت فراوانی داشت. تجار از جمله تاجران ونیزی و جنوایی با تردد در شهرهای تجاری غربی و جنوبی دریای خزر همچون دربند، بردعه، شماخی، تبریز و آمل با آنها دادوستد داشتند. دستیابی بر نواحی غربی دریای خزر که در روند فعالیت های تجاری این دوره اهمیت فراوانی داشت، خود عاملی برای بروز اختلاف میان ایلخانان و اردوی زرین بود. این دو قدرت که ادعای حاکمیت بر نواحی مورد اختلاف، از جمله ناحیه قفقاز را داشتند، به منازعات مختلف با یکدیگر پرداختند که این امر، رونق تجاری این منطقه و رفت وآمد کاروان های تجاری را با محدودیت هایی مواجه می ساخت. بررسی نقش دریای خزر در مناسبات سیاسی و تجاری عصر ایلخانان و مبادلات بازرگانی که از طریق این دریا و نواحی اطراف آن صورت می گرفت، از اهداف پژوهش حاضر است.

هم زمان با روی کار آمدن صفویان در ایران، استعمارگران پرتغالی بر بخش هایی ازسواحل و جزایر جنوبی ایران استقرار یافتند. با توجه به شرایط منطقه ای و جهانی آن روزگار، این مساله منجر به مناسباتی چندجانبه میان صفویان و پرتغالی ها گردید. حضور پرتغالی ها در سواحل جنوبی ایران از جانب ساکنان این منطقه نیز واکنش هایی به دنبال داشت. از این رو، پرسشی مطرح است که عملکرد ساحل نشینان مکران در روابط ایران و پرتغال در آن دوره چه نقشی داشتند؟ با بررسی ابعاد این مساله، چنین استنباط می شود که تحرکات ساحل نشینان مکران در ابتدا منجر به همکاری مشترک صفویان و پرتغالی ها گردید. البته عملکرد پرتغالی ها به گونه ای بود که نه تنها بلوچ های سواحل مکران به مقابله جدی با پرتغالی ها برخاستند، بلکه حکومت صفوی نیز سیاست مقابله با پرتغالی ها را در پیش گرفت. جنگ های فرسایشی طولانی بلوچ ها با پرتغالی ها در تضعیف موقعیت آنان در آب های جنوبی ایران تاثیرگذار بود. بنابراین، در جریان اخراج پرتغالی ها از جزایر و سواحل جنوبی ایران در زمان شاه عباس، بلوچ ها نیز در همراهی و همکاری با صفویان نقش آفرین بودند و در این مقاله، نقش ساحل نشینان مکران در جهت دهی روابط متقابل صفویان و پرتغالی ها مشخص شده است. نوشته حاضر به روش تاریخی با توصیف و تحلیل داده های تاریخی و با استفاده از منابع کتابخانه ای، داستان ها، اشعار و حکایات بازمانده از آن دوره نگاشته شده است.

چکیده مقاله حاضر با هدف روشن شدن روند راه اندازی "پروژه پتروشیمی ایران و ژاپن" با تمرکز بر دوره زمانی دهه 60 و70 میلادی تدوین شده است. این پروژه به علت سرنوشت غم بار و تاسف برانگیزش در ژاپن معروف شد و همه اتفاقات، نظیر شوک نفتی سال 1973م.، انقلاب سال 1979م. و جنگ هشت  ساله ایران و عراق در دهه 80 میلادی در طول اجرای این پروژه رخ داد و در حالی که ضرر و زیان فراوانی برای شرکت های سرمایه گذار به بار آورد، در سال 1989م. به پایان رسید. در پژوهش حاضر، نویسنده تلاش می کند تا با کشف دو واقعیت مهم و موثر بر پروژه، آن را مورد بررسی قرار دهد. یک: مهارت متمایز مذاکره کنندگان ایرانی که از همان ابتدا منجر به عقب نشینی تدریجی طرف ژاپنی از مواضع خود در این پروژه شد؛ ایرانیان همواره ابتکار عمل مذاکره را در دست داشتند تا طرف ژاپنی را در خلیج فارس حفظ نماید. دوم: درگیری پیچیده نه تنها بین منافع ایران و ژاپن، بلکه بین شرکت های ژاپنی دخیل در این پروژه بود؛ آنها نتوانستند تضاد منافع را حل کنند. بدین سبب، یکی از دلایل تاخیر در مراحل ابتدائی پروژه، همین امر بود. در نتیجه،"پروژه پتروشیمی ایران و ژاپن" از همان آغاز در دام مشکلات و درگیری های سازمانی گرفتار شد. از آنجایی که پروژه در نهایت شکست خورد، شرکت های ژاپنی نیز از انتشار اسناد آرشیو برای روشن شدن ابعاد آن خودداری کردند. نویسنده برای غلبه بر این نقص در تحقیقات تاریخی، رویکرد تاریخ شفاهی مبتنی بر مصاحبه همراه با جمع آوری اطلاعات از طریق جستجو در مقالات و مطالب منتشره درباره این پروژه را در پیش گرفته است. از طریق رویکرد تاریخ شفاهی، وی تلاش کرد که به حقایقی دست یابد تا بتواند پروژه پتروشیمی ایران و ژاپن را بر پایه واقعیات و اسناد جدید تحلیل نماید.