نشریه آموزه های حدیثی
سال سوم شماره 1 (پیاپی 5، بهار و تابستان 1398)

یکی از صفات جلال الهی، فرامکانی خداوند است که ادله عقلی و احادیث گوناگون بر آن دلالت دارد. لیک تکیه گاه گزینش این حدیث، ادله چندی است. اول اینکه  امام رضا† در آن، بین فرامکانی خداوند و عدم خلو مکانی از او، همنوایی ایجاد نموده است. و دوم آن که این حدیث که در مقام مناظره بوده گویا به طور طبیعی آیینه دیگر سخنان حضرت در این باب قرار گرفته است. و سوم عدم توجه به معرفت این بخش از مناظره امام†که در سنجش با آموزه های عهدین و اهل سنت، از مرتبه والایی برخوردار است. برآمد نوشتار پیش رو، به سبک توصیفی - تحلیلی، در بررسی سندی و دلالی، به این نتیجه رسید، که در مرحله اول، سند حدیث بر پایه وثوق مخبری و براساس یگانه منبعش کتاب احتجاج طبرسی، مرسل است؛ لیک با در نظر گرفتن سند کتاب الکافی که براساس قرائنی همه این تک مناظره را دربرمی گیرد؛ روایت صحیح ارزیابی می شود. البته بر مبنای وثوق خبری، ده قرینه بر اعتبار حدیث دلالت دارد. ثانیا روایات امام رضا† در مسئله مورد بحث، مصدق و موید یکدیگرند و روایت مذکور، عصاره بسیاری از آن هاست. ثالثا در سنجش این معرفت فرامکانی خداوند، با آموزه های عهدین و اهل سنت مشخص شد که در آموزه های آن ها، گزاره های زیادی بر مکان مندی خدا وجود دارد ولی در معارف اهل بیت به ویژه امام رضا† خداوند موجودی فرامکان لیک حاضر در همه مکان هاست.

از منظر قرآن و روایات، الهی بودن دین مجوس قطعی است و رفتار ائمه اطهار‰و مسلمین از صدر اسلام با پیروان دین مجوس مانند برخورد با اهل کتاب بوده است؛ اما در روایات، جناب زرتشت پیامبر صاحب شریعت دین مجوس نیست و وی به عنوان مدعی نبوت معرفی شده است. دو روایت اصلی و مهم در باب جناب زرتشت، مناظره حضرت رضا† با هربذ اکبر و مناظره امام صادق† با شخصی زندیق است که در روایت اول امام با کلمه زعم و گمان به نبوت جناب زرتشت اشاره دارد و زعم گمانی است که  احتمال کذب در آن قوی تر است و در قرآن زعم به معنای کذب به کار رفته است و ظهور در عدم حقیقت دارد. در روایت دوم هم جناب زرتشت مدعی نبوت معرفی می شود و ادعا، طلب چیزی برای خود است و این طلب اعم از صدق و کذب است. مهم ترین نکته در رد نبوت زرتشت این است که روایات در مورد نبوت او ساکت هستند حال آن که ائمه در مناظراتشان هر کجا نامی از انبیاء الهی‰ برده شده است به نبوت ایشان تصریح کرده اند. روش پژوهش بر اساس مطالعات کتابخانه ای و تحلیل محتوا می باشد.

خطبه اول نهج البلاغه با تعابیری در شناخت خداوند و صفاتش آغاز می گردد. در این کلام علی† کمال اخلاص را نفی صفات از خداوند می داند، این در حالی است که در قرآن و احادیث نبوی و نهج البلاغه درباره صفات خداوند مطالب فراوانی آمده است، شارحان نهج البلاغه و تفسیرگران کلام علی† به توضیح این عبارت پرداخته و نظرات گوناگونی را ارائه داده اند، که عبارتند از: اثبات دیدگاه معتزله در نداشتن صفت، نفی صفات زائد بر ذات (دیدگاه اشاعره) و اثبات عینیت ذات و صفات حق تعالی (دیدگاه شیعه)، نفی صفات مخلوقات از خداوند، نفی صفاتی همچون ظلم، عجز، و... ، ناتوانی انسان ها در توصیف خداوند، هرچند در تفسیر این کلام تلاش شده است از منظر کلامی به آن نگاه شود، اما با تحلیل کلام آن حضرت در این خطبه و تفاسیر گوناگون، به نظر می رسد اگر از دید عرفانی به آن نظر کنیم بهتر قابل حل و توضیح است. علی† در این کلام به مقام غیب الغیوب حق اشاره می کند، که هیچ نشانی از آن وجود ندارد. از این رو آن حضرت از آن به عنوان کمال اخلاص و کمال توحید و عالی ترین درجه یگانگی یاد می کند، بنابراین عالی ترین درجه توحید در این کلام علی† آمده است.

رفع تشابه آیات در گذر زمان به روش های مختلف صورت گرفته، یکی از تشابهات رایج، تشابه در تعیین مصداق آیه می باشد که مورد توجه حکام و امراء نیز بوده تا با استناد به این آیات علو و برتری خود را توجیه نمایند، در این گذار علماء نیز به روش های مختلف نظراتی در تعیین مصداق عصری و جری مصداق آیه در زمان های دیگر اعلام داشته اند، از آنجا که یکی از معقول ترین روش ها مراجعه به سخنان پیامبر اکرم … و معصومین‰ و یا صحابه می باشد، در این تحقیق بیش از 20 تفسیر روایی فریقین که تا قرن 10 به رشته تحریر درآمده بررسی شده و مفسرین صاحب نظر انتخاب و آراء ایشان، بررسی و نقد شده است، بی تردید وقایع تاریخی، مشرب فکری و سیاسی مفسرین در آراء مطرح شده اثر گذار بوده، اما در این نوشتار تلاش شده با توجه به سیر تاریخی نظرات بررسی و ادله آنها گزارش شود، تا خواننده محترم فارغ از هر مکتب و مسلک با تتبع بیشتر در داده های طبقه بندی شده این پژوهش، عرصه های جدید فهم بهتر این آیه را فتح نماید. در این پژوهش گزارش مقایسه ای احادیث منقول در تفاسیر شیعه و اهل سنت ذیل عنوان های سبب نزول و مصادیق اولی الامر با توجه به سیر تاریخی به روش تحلیل کیفی ارائه و نقد شده است

خوارج گروهی از یاران دیرینه امام علی† بودند که علیرغم تلاوت قرآن و عبادت فراوان، قرآن در محیط اندیشه آنان وارد نمی شد امام† پیوسته می کوشید که اندیشه کج آنان را از راه گفتگو و مناظره اصلاح کند به این منظور با به کارگیری آداب و اصول صحیح مناظره و با منطق محکم به احتجاج و استدلال با آنان می پرداخت، این مقاله برآن است که این مناظرات و احتجاجات را تحلیل و بررسی دقیق علمی نموده تا بتواند گامی در جهت شناخت هدفی که همواره پیش روی حضرت بوده و برای اقناع مخاطب خود و بیدار ساختن اندیشه آنان از ابزار مناظره استفاده می کرده بردارد. روش تحقیق در این مقاله، کتابخانه ای به روش توصیفی _ تحلیلی می باشد، نتیجه این پژوهش آن است که امام† در استدلال های خود در برابر این گروه، از روش های مختلفی چون تکیه بر آیات شریفه قرآن، سنت رسول اکرم…، شرایط سیاسی روز و معیارهای عقلی و منطقی و دانسته های طرف مناظره بهره گرفته است.

علی بن محمد بن شیره کاشانی، از محدثان قرن سوم، راوی احادیث فراوانی در کتب متقدم شیعه همچون محاسن و کافی است محدثان بزرگی از قم همچون احمد بن محمد بن خالد برقی، محمد بن حسن بن فروخ صفار، ابراهیم بن هاشم و فرزند او علی بن ابراهیم در شمار شاگردان او هستند، بر این اساس از طریق این راوی می توان به روابط بین مکتب حدیثی قم و حوزه روایی کاشان دست یافت. حضور او در مناطق گوناگون که فراگیری حدیث در آنها رواج داشته بیانگر اهتمام ویژه این محدث بر اخذ حدیث است. در این مقاله، محل زندگی اساتید وی به مثابه احتمال حضور وی برای اخذ حدیث فرض شده است، متن مکاتبات وی با امام هادی† بیانگر این است که وی از عالمان شیعه بوده و در محل سکونتش نزاع کلامی پیرامون صفات خداوند وجود داشته است همچنین شواهدی نیز از علاقه فراوان این محدث کاشانی به خاندان امامت ارائه شده است.

در خصال صدوق روایتی به امام صادق† نسبت داده شده که درون مایه آن نفی برخی از خصلت ها همچون جنون، جذام، برص، ابنه و... از شیعیان است حال آن که برخی از این ویژگی ها در شیعیان وجود دارد و مشاهده اینگونه احادیث باعث ایجاد یاس و ناامیدی این قشر از شیعیان و شبهه پراکنی دشمنان اسلام و شیعیان شده است، واکاوی سندی این حدیث بیانگر مخدوش بودن آن است، دو نفر از راویان حدیث ضعیف می باشد و صحابی معصوم نیز از سند حذف شده و شرط اتصال سند در آن محقق نیست همچنین بررسی متنی حدیث در قالب تحلیل واژگان حدیث حاکی از معنایی متفاوت از فهم رایج آن است بعلاوه این حدیث با دسته ای از روایات متعارض بوده و با قرآن و عقل نیز سازگاری ندارد.