فصلنامه مطالعات طراحی شهری و پژوهش های شهری
سال سوم شماره 1 (بهار 1399)

به موازات تغییر در نظریه ها و فرضیه های متفاوت علوم گوناگون، پژوهش علمی و روش های آن نیز در مسیر تکاملی خویش پیچیده تر میشود. روش تحقیق در هر پژوهشی میتواند بر دستاوردهای حاصل از تحقیق و اعتبار آنها بسیار تاثیرگذار باشد. از جمله روش های تحقیق کیفی که از رویکردی استقرایی بهره میگیرد، روش تحقیق نظریه زمینه ای است. این روش از داده های خام آغاز شده و به سمت شکل گیری نظریه پیش میرود. در حال حاضر روش مذکور مورد استقبال رشته های مختلف علمی قرار گرفته است. آنچه در این میان حایز اهمیت است، نحوه اجرا و عملیاتی کردن روش نظریه زمینه ای در طول پژوهش و فرآیند تحقق آن میباشد. بنابراین، هدف از این مقاله بازشناسی ابعاد گوناگون نظریه زمینه ای و روش به کارگیری آن به صورت عملیاتی از طریق توضیح روش در یک نمونه انجام شده، است تا فرآیند تحقق روش مذکور به روشنی ادراک گردد. براین اساس نخست، برخی مفاهیم ابتدایی، اجزاء، پارادایم و معرفت شناسی غالب در آن مطرح و سپس فرآیند پژوهش مبتنی براین رویکرد، شامل شیوه های گردآوری و تحلیل داده ها، ابزار پژوهش، شیوه های تحلیل داده ها، طراحی مدل و ارایه نظریه بیان میگردد. همچنین، شیوه های مدیریت داده ها، اعتبارپذیری و قابلیت کاربرد و اخلاق در پژوهش توضیح داده میشود. در طول مقاله و در هرقسمت، یک نمونه پژوهش موردی مدنظر با موضوع »بازشناسی مفهوم سکونت در سکونتگاه های غیررسمی و با مورد پژوهی مرتضی گرد« مبتنی بر این روش معرفی و به فراخور هر بخش خاص، به تفصیل، بررسی میگردد تا تحقق عملیاتی روش نظریه زمینه ای به وضوح درک گردد. در آخر، جمع بندی اجرای روش نظریه زمینه ای در جدول انتهای نوشتار آورده شده است. مهمترین مراحل تحقق روش مذکور، با تاکید بر نمونه پژوهشی مورد بررسی، با فرض هم پوشانی بعضی مراحل و خاصیت تعاملی آنها که در شکل 6 نشان داده شده است، عبارتند از: مرور پیشینه نظری، روشن شدن جغرافیای موضوع، تدقیق پرسش های پژوهش، انجام و کدگذاری مصاحبه های آزمایشی، بررسی وجود و تدقیق پدیده، تدوین راهنمای اولیه، نمونه گیری براساس نیاز داده، حساسیت نظری، نمونه گیری نظری، انجام مشاهده از یک فرآیند در جریان، کدگذاری باز، کدگذاری محوری، کدگذاری گزینشی، مقایسه مداوم، پرسش از داده ها، مرور یادداشت های تحلیلی، ارایه نظریه و اعتبارسنجی آن.

عوامل متعددی بر کیفیت فضاهای باز شهری و در نتیجه افزایش مطلوبیت و پویایی شهرها تاثیرگذار است که از مهمترین این عوامل آسایش حرارتی است که خود متاثر از عوامل محیطی و اقلیمی شهرها است. هندسه و چیدمان بلوکهای شهری به شدت بر شرایط خرده اقلیم های محلی تاثیرگذار است. در این پژوهش با هدف بررسی تاثیر هندسه متداول بلوکهای شهری در میزان آسایش حرارتی محیط خارج در دوره گرم و تابستانی شهر همدان، پنج هندسه متداول از بلوک های شهری بلوکهای منفرد شمالی-جنوبی، بلوکهای منفرد شرقی-غربی، بلوکهای خطی شمالی-جنوبی، بلوکها به صورت خطی با چیدمان شرقی-غربی و بلوکها به صورت حیاط مرکزی به عنوان پنج خرده اقلیم شهری متفاوت انتخاب شد و تاثیر هندسه هر یک از این اشکال در میزان آسایش حرارتی در شرایط آب و هوایی بسیار گرم و تابستانی شهر همدان مورد ارزیابی و مقایسه قرار گرفت. جهت شبیه سازی خرده اقلیم های مورد نظر و مقایسه و ارزیابی میزان آسایش حرارتی خارج، از نرم افزار انویمت met-ENVI به عنوان یکی از کاملترین نرم افزارهای شبیه سازی در حوزه خرده اقلیم های شهری استفاده شده است. چهار عامل دمای هوا، دمای متوسط تشعشعی، رطوبت نسبی و سرعت جریان باد به عنوان مهمترین عوامل موثر بر آسایش حرارتی در فضای باز در فضای مرکزی و مشترک بلوکهای مورد نظر برای سه ساعت 00:08 ،00:20 و 00:22 به عنوان نمایندهای از ساعات پر تردد طول روز استخراج گردیده است. همچنین از شاخص میانگین آرای پیش بینی شده PMV به عنوان یکی از جامعترین روش های تخمین آسایش حرارتی محیط خارج بهره گرفته شده است. نتایج پژوهش حاکی از آن است که در فصل تابستان آسایش حرارتی در ساعاتی که تابش خورشید وجود دارد بیشتر تحت تاثیر این عامل است و هرچه سایه اندازی در محل بیشتر باشد شرایط آسایشی بهتری حاکم است. همچنین سرعت جریان باد در این فصل پس از تابش خورشید به عنوان عاملی بسیار مهم در جهت بهبود شرایط حرارتی محیط مطرح است. در مجموع از میان پنج هندسه یاد شده، بلوکها به صورت حیاط مرکزی شرایط مناسبتری از نظر آسایش حرارتی محیط خارج و شاخص PMV را دارا است

پویایی حیات جمعی در پل های خواجو و الله وردی خان که از ابتدای شکل گیری تا به امروز برقرار میباشد، وابسته به تحول کارکردی پل در عصر صفویه و الحاق عملکرد تجمعی و تفرجی به نقش ارتباطی و گذر آنها است. هدف از این پژوهش مطالعه و بررسی عوامل اثرگذار بر پیدایی پل به مثابه ی فضای جمعی در ساختار شهری اصفهان عصر صفوی میباشد. در همین راستا با روش تفسیری-تاریخی به واکاوی زمینه های سیاسی و اجتماعی اصفهان عصر صفوی پرداخته تا از این طریق ریشه های اثرگذار بر شکل گیری پل به مثابه فضای جمعی را مستخرج نماید. حاصل این بررسی به تاثیر عواملی نظیر: گسترش شبکه راه ها، انتقال پایتخت صفوی به اصفهان، رونق فعالیت ها و فضاهای جمعی در عصر صفویه اشاره دارد. در این میان نقش حکومت صفوی به عنوان بازیگر اصلی تحوالت رخداده در بخش های مختلف، اهمیت دوچندان یافته است. نگرش حکومتی در عصر صفویه به مسئله شهر، حیات جمعی، فضاهای عمومی و پل را میتوان علت اصلی این دگردیسی در ساختار کارکردی پل های شهری محسوب نمود.

هدف اصلی این پژوهش بررسی، تجزیه و تحلیل مولفه های ساختاری و معماری تاثیرگذار بر ژیوپلیتیک شهری در نتیجه توجه به الگوهای برنامه ریزی و طراحی شهری در مناطق شهری برای مقابله با آثار تهاجم نظامی دشمن و بلای طبیعی به مناطق شهری است. الزام بر الگو یابی بهینه برنامه ریزی سکونتگاه های شهری و اولویت دادن به برنامه ریزی بر اساس معماری دفاعی و اصول حاکم بر پدافند غیرعامل، عالوه بر کاهش عمده تلفات جانی و مالی در مناطق شهری در هنگام وقوع بحران، زمینه های حفظ پایداری و پویایی شهر را با عدم اختلال در کارکرد و مسئولیت اصلی شهر فراهم نموده و شاخصه های ژیوپلیتیکی شهر منجمله قدرت را تداوم و استمرار می بخشد. روش تحقیق مورد استفاده از نوع تحلیلی- توصیفی و با استفاده از منابع کتابخانه ای و تحقیقاتی که سایر محققین در این خصوص انجام دادهاند بوده و به بررسی و تحلیل اثر پدافند غیرعامل بر ثبات کارکردی و پایداری فعالیت های شهری در مواقع وقوع بحران در شهرها پرداخته و نقش آمایش سرزمین و برنامه ریزی را در مدیریت و اجرای طرح های ساخت و توسعه شهری و رعایت اصول دفاع غیرعامل را در این ارتباط موردبحث قرار میدهد.

توجه به مشخصات بستر طرح همواره از دغدغه های اصلی معماران، طراحان شهری و متخصصین مرمت و احیا بناها بوده است؛ زمینه گرایی رویکردی در طراحی است که در آن، مولفه های زمینه به شکلی مستقیم در فرآیند شکل گیری کالبدی پروژه دخیل هستند و یک طراح، استراتژی خود را بر مبنای مطالعات زمینه ای اقلیمی، فرهنگی، تاریخی و کالبدی مشخص میکند که در آن بافت در مقیاس خرد و کلان اهمیت ویژه ای می یابد. عدم توجه به ابعاد مختلف زمینه باعث بروز چالش های زیست محیطی و فرهنگی برای بنا خواهد شد که در نهایت عدم هماهنگی با بافت و منظر شهری از پیامدهای آن است. این در حالی است که بسیاری از رویکردهای نوین، مانند معماری پایدار نیز، مولفه هایی مطابق با معماری زمینه گرا ارایه کردهاند که سعی در ایجاد همخوانی محیطی و منطقه ای بین بنا و بستر دارند. در این میان کشورهایی که از زمینه های مناسب فرهنگی و تاریخی برخودارند، نمونه های موفق تری را ارایه کرده اند که خانه ی گابریال در مکزیک یک مورد شاخص و برجسته به شمار می آید؛ با مطالعه ی این خانه مشاهده میشود که این ساختمان، تماما بر پایه ی زمینه گرایی محیطی و فرهنگی طراحی شده و نمونه ای مناسب برای تحلیل چگونگی شکل گیری یک بنای زمینه گراست.