نشریه مطالعات تاریخی جهان اسلام
پیاپی 13 (بهار و تابستان 1398)

محمدعلی شاه، پس از به توپ بستن مجلس، قدرت مطلقه عرصه سیاسی کشور شد و در پی آن، فضای مطبوعاتی کشور بسته و محدود گشت. مطبوعات فارسی زبان خارج از کشور، به دلیل پراکندگی و تعطیلی مطبوعات داخلی در این دوره، انتشار اخبار را بر عهده داشتند. تنها نشریه فارسی زبانی که در بیشتر بازه زمانی استبداد صغیر به چاپ رسیده، حبل المتین کلکته بود. بنابراین، بررسی شماره های منتشره این نشریه در زمان استبداد صغیر، می تواند راهگشای پژوهشگران باشد. ناشران حبل المتین با انتشار 49 شماره از آن، علاوه بر نشر اخبار استبداد صغیر بر اساس منابع خبری داخلی و خارجی، با چاپ سرمقاله ها و ارایه تحلیل از رویدادهای ایران و جهان مرتبط با استبداد صغیر، سعی در روشن کردن اذهان عمومی داشتند.این مقاله، با روش توصیفی تحلیلی و مطالعه آماری اخبار حبل المتین از رویدادهای استبداد صغیر، به تحلیل چگونگی اطلاع رسانی حبل المتین و موانع بر سر راه آن و چگونگی اثرگذاری نشریه در آن دوران پرداخته است. نتایج این پژوهش، حاکی از آن است که با وجود موانعی چون بعد مسافت میان منشا اخبار و کلکته (محل چاپ نشریه) و وضعیت سیاسی شهرهای مختلف، از جمله محاصره شهرها توسط نیروهای دولتی که مخل جریان آزاد اطلاعات بود، این نشریه بر مبنای آمارهای به دست آمده، از عهده اطلاع رسانی اخبار استبداد صغیر به خوبی برآمده و از نتایج اثرگذاری آن، می توان به تهییج افکار عمومی ایرانیان داخل و خارج از کشور که سبب یاری رساندن به مشروطه خواهان داخلی به شکل کمک مالی و یا همراهی و قیام علیه مستبدان بوده، اشاره کرد.

قراء، گروهی از عالمان و معلمان قرآنی بودند که پس از وفات پیامبرs شکل یافته و به یکی از تاثیرگذارترین گروه ها در دو سده نخست تبدیل شدند. ساختار قبیله ای جامعه عرب و عملکرد قراء در مهمترین بزنگاه های تاریخ اسلام به تحلیل کارکردهای قراء و رابطه آن با نظام قبیله ای اهمیت فزاینده ای بخشیده است. لذا بازشناسی و اثرپذیری از ساختار اجتماعی جامعه عرب و استقلال هویتی ایشان، مساله ای است که پاسخ بدان می تواند نقشی مهم در جرح و تعدیل و شناسایی یکی از مهمترین لایه های اجتماعی جامعه صدر اسلام ایفا نماید. پژوهش حاضر که در صدد نقد رویکرد قبیله محور در تبیین عملکرد قراء است، می کوشد ابتدا این دیدگاه را شرح دهد و سپس با رویکرد توصیفی- تحلیلی و مراجعه به منابع تاریخی، نقاط ضعف و قوت این نوع نگاه را نمایان سازد و به رویکردی مشخص از ماهیت و عملکرد طبقه قراء برسد. نتیجه بررسی ها نشان می دهد که قراء نه گروهی از اعراب گردآمده حول گرایش های قبیله ای، بلکه طبقه ای از جامعه اسلامی بودند که بر اساس مفاهیم قرآنی هویت خود را می شناختند. بر این اساس قراء علی رغم ساختار قدرتمند نظام قبیله ای در جامعهی قرون نخستین اسلامی، خود را محدود به سنت های اجتماعی موجود نکرده و کوشیدند با حفظ استقلال عملکرد خود در عرصه های مختلف، هویت اجتماعی خویش را حول محور خوانش خود از قرآن صورت بندی نمایند.

یکی از مهم ترین حوادث صدر اسلام و شاید مهم ترین کنش سیاسی امام حسن(ع)، صلح ایشان با معاویه بن ابی سفیان است. از اساسی ترین چالش های موجود در گزارش های مرتبط با آن، تفاوت ها و تناقض های حاکم بر گزارش های مواد پیمان صلح است. محققان برای دستیابی به گزارش های اطمینان بخش در این حوزه، از شیوه های مختلفی بهره برده اند؛ ولی به نظر می رسد، از شیوه مطالعه تطبیقی بین المذاهب در تحلیل مواد و تعهدات مندرج در آن که احتمال می رود بخشی از تشتت حاکم بر آن ریشه در گرایش مذهبی مورخان و گزارشگران صلح داشته باشد تاکنون استفاده نشده است. این مقاله، در صدد برآمد تا با شیوه تطبیق بین المذاهب، گزارش های مرتبط با مواد پیمان صلح را تحلیل نموده، ضمن دستیابی به گزارش های همسو و یکنواخت و رفع تشتت حاکم بر گزارش ها، میزان نقش آفرینی گرایش مذهبی مورخان در پیدایش اختلافات را ارزیابی نماید و در نهایت، بررسی ها حکایت از آن داشت که با بازخوانی گزارش ها بر اساس گرایش مذهبی مورخان، تشتت حاکم بر آن ها مرتفع گردید و البته نشان داده شد که صلح از منظر مورخان شیعه و اهل سنت، تفاوت قابل ملاحظه ای دارد.

ورود اسلام به افریقیه، سرمنشا بسیاری از تحولات، به ویژه در زمینه سیاسی و اجتماعی در این منطقه شد. فاتحان عرب با همراهی و راهنمایی بربرها، این سرزمین را تا اندلس درنوردیدند. بربرها، امیدوار بودند که در نتیجه این فتوحات و در فضای حاکمیتی جدید مسلمانان، حقوق و جایگاهی همانند مجاهدان عرب برایشان قرار داده شود؛ ولی این هدف در بیشتر مواقع و به خصوص در اوایل ورود اعراب، برای آنها محقق نشد. علاوه بر این، مهاجرت اعراب به افریقیه، پیامدهایی در نقاط مختلف به همراه داشت که از جمله آن، تشکیل جبهه های معارض با سلطه مرکزی، یعنی خلافت اموی بود. عملکرد تبعیض آمیز و غالبا خشونت آمیز والیان عرب در این دوره، منجر به اعتراضات گسترده ای از سوی بربرها و بومیان شد. ازاین رو، طی جنبش هایی، اعتراضات خود را نسبت وضعیت پیش آمده نشان دادند که در نتیجه این جنبش ها، به تدریج حکومت هایی نیز تشکیل شد. پژوهش حاضر، در صدد بررسی علل لازم در بروز جنبش های اجتماعی افریقیه (عصر والیان اموی و عباسی) با تکیه بر نظریه تحول انقلابی جانسون است و با این فرضیه که تغییر نظام اجتماعی افریقیه، عدم اعتبار حکومت مرکزی و رکود قدرت، در بروز این جنبش ها تاثیر داشت.

پس از تماس اسلام با مغرب در جریان فتح های اسلامی، اهالی مغرب به دنبال عملکرد نخبگان جامعه و به تناسب، ویژگی های ایدیولوژیکی و ژیوپلیتیکی خویش، پذیرای اندیشه های فرقه ها و مذاهب اسلامی گردیدند. مذهب تشیع نیز از این قاعده مستثنا نبود. بر این اساس، پژوهش حاضر درصدد است با روش توصیفی تحلیلی و بر پایه منابع کتابخانه ای، با در نظر گرفتن مولفه هایی همچون عملکرد نخبگان جامعه و شرایط اجتماعی مغرب، موانع موجود در مسیر رشد و توسعه تشیع در مغرب را بررسی و تحلیل نماید که از این موانع، می توان به ناکامی رهبران شیعی در اغنای خواسته های مردم، موضع فقهای مالکی، موضع خصمانه خلافت عباسی و امویان اندلس با شیعه و فعالیت های صوفیان به عنوان رقیبی قدر، همخوانی خوارج با خلق وخوی اهالی مغرب، طبع سرکش و استقلال طلبی قبایل بربر، گریز بربرها از تعصبات مذهبی و گرایش به عقاید ساده و بی پیرایه، اشاره کرد. با تبیین آسیب شناسی تشیع در مغرب اسلامی، می توان دریافت که چرا در بین فرقه های شیعی، تنها زیدیه، اسماعیلیه و موسویه به مغرب راه یافتند و همین فرقه ها نیز در مقایسه با نحله و مذاهبی همچون مذهب مالکی و مسلک تصوف، از اقتدار و ماندگاری کمتری برخوردار بوده اند.

پس از پایان جنگ دوم جهانی، محمدرضا شاه پهلوی (1980م/1359 1919م/1298) برای توسعه اقتصادی و اجتماعی ایران طبق برنامه پنجم توسعه اقتصادی کشور(1978م/1357 1973م/1352)، به سوی کشورهایی غیر از شوروی و آمریکا گرایش پیدا کرد. در این ارتباط، یکی از طرف های روابط خارجی با ایران، بازار مشترک اروپا بود. مهم ترین و شاخص ترین این کشورها، آلمان غربی بود که از سوی دولتمردان آن کشور، ایران به عنوان کشوری پرسود برای سرمایه گذاری مورد توجه قرار گرفت. در سال 1353/1974م، مهم ترین قرارداد اقتصادی بین ایران و آلمان تحت عنوان قرارداد خرید دو نیروگاه اتمی امضا شد. این پروژه که به عنوان یکی از پرسروصداترین طرح صنعتی آلمان در ایران بود، بعدها دارای اهمیت خاص در بعد سیاسی و بین المللی گردید. هدف این مقاله، بررسی تاثیرات حضور مهندسان و تکنسین های آلمانی شاغل در نیروگاه اتمی بوشهر بر وضعیت اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی استان بوشهر عموما و شهر بوشهر خصوصا می باشد. روش تحقیق در این مقاله، توصیفی تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای و مصاحبه است. به دلیل اینکه پروژه نیروگاه اتمی بوشهر، بعد از انقلاب اسلامی جنبه سیاسی و نظامی به خود گرفت و حتی دارای اهمیت امنیتی و اطلاعاتی گردید، در گردآوری منابع موضوع پژوهش، مشکلات بسیاری وجود داشت. بر اساس نتایج این مقاله، با توجه به حجم بالای بیکاری در استان بوشهر، و از طرف دیگر، عدم وجود صنایع مادر در این استان، این پروژه اقتصادی توانست اشتغال زایی مناسب مستقیم و غیرمستقیم ایجاد نماید. البته در کنار آن نمی توان تاثیرات اجتماعی و فرهنگی حضور آلمان ها مانند حس برتری جویی و تفاخر آن به مردم ایران در کمک های فنی و علمی، و همچنین، آزاد بودن در نوع پوشش و فعالیت های تفریحی آنان در شهر و استانی را که عقاید مذهبی آن پررنگ بود، انکار کرد.

یکی از پیامدهای سیطره انگلیسی ها بر شبه قاره هند، گذشته از خاتمه بخشیدن به امپراتوری گورکانی (1526 1858م)، سلطه بر سند و پنجاب، به عنوان دو مرکز مهم استقرار مسلمانان شبه قاره بود. اهمیت فهم تحولات این دو منطقه که کشور پاکستان نیز بر بنیاد آن ها شکل گرفته، پرداختن به موضوع را ضروری می سازد. بر این اساس، کوشش شده با گردآوری داده ها به شیوه کتابخانه ای و نقد و بررسی آن ها، به پرسش های تحقیق درباره چگونگی سلطه استعمار انگلیس بر این مناطق و پیامدهای آن پاسخ داده شود. مطابق با یافته های تحقیق، انگلیسی ها با استفاده از مواردی چون: برقراری مناسبات تجاری و انعقاد معاهده های سیاسی، بهره گیری از اختلافات داخلی و سرانجام به کمک نیروی نظامی، بر این دو منطقه مسلط شدند؛ همچنین، سند و پنجاب تحت سلطه استعمار، از یک سو، در پیوند با وهابیت حجاز، شاهد رشد جنبش های پاک دینی با هدف پیراستن اسلام هند از عناصر التقاطی بود و از دیگر سو، شاهد نوسازی و پیدایش جریان غرب گرا بود که از طریق تعامل با انگلیسی ها، کشور پاکستان را به وجود آورد.

چگونگی همزیستی بین ایرانیان و علویان مهاجر در قرون نخستین اسلامی، پرسش پیش روی این جستار تاریخی است که به شیوه توصیفی تحلیلی انجام گرفته است. در پی ظلم خلفای اموی و عباسی، علویان از جزیره العرب و عراق به ایران مهاجرت کردند. ازآنجا که علویان به خاندان نبوت و امامت منسوب بودند، با توجه به مواضع سیاسی و خصایص فردی و اجتماعی، مورد اقبال بومیان قرار گرفتند و چگونگی استقبال ایرانیان از آن ها همواره مورد توجه مورخان قرار گرفته است. گزارش های منابع تاریخی، موید آن است که بومیان در شهرهایی چون: قم، کاشان، آبه و ری، از این مهاجران در زمینه مالی و تامین امنیت جانی به گرمی استقبال کردند که نتیجه این تعامل، به همزیستی و وحدت اجتماعی تجلی یافت و باعث تغییرات قابل ملاحظه ای در نحوه زندگی بومیان و مهاجران گردید. این هم گرایی، عامل مهمی در بسط و گسترش تشیع در عرصه سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در تاریخ ایران به شمار می رود.

هنر نگارگری از جمله هنرهای تجسمی ایران است که به لحاظ قدمت و ویژگی های روایی و بیانی دارای اهمیت فراوانی است. زیرا بازتاب تفکر، بینش و باورهای مذهبی نسبت به مسایل مختلف از جمله حجاب و پوشش در هر دوره است. سوال این است: بینش و تفکر نگارگران در مورد مساله حجاب و پوشش زنان در نگارگری ایرانی، از دوره ایلخانان مغول تا دوره قاجار چگونه بوده است؟ هدف از پژوهش حاضر، بررسی بینش حجاب و پوشش در هنر نگارگری ایران از دوره ایلخانی تا قاجار است که در این راستا با توجه به موضوع مورد نظر روش توصیفی- تحلیلی انتخاب گردیده و گردآوری اطلاعات از طریق مطالعات کتابخانه ای(اسنادی) صورت گرفته است. یافته ها نشان می دهد، اگرچه حجاب و پوشش طبق مستندات تاریخی در اکثر نگاره های ایرانی در دوران ایلخانیان، تیموری، صفویان بر اساس عرف جامعه مدنی اسلامی و شرع اسلام و بینش مذهبی بوده و  متناسب با تفکر مذهبی حاکم بر جامعه پررنگتر به نظر می رسید، اما این روند از اواخر عهد صفویه با توجه به برخورد سنت های نقاشی ایران با غرب و آشنایی برخی از هنرمندان با هنر نقاشی غرب رو به زوال گذاشت. در دوره قاجار، با توجه به غربزدگی شاهان و درباریان و ضعیف شدن بینش مذهبی در بین نگارگران، حجاب و پوشش نیز در نگاره ها کمرنگ می شود. اما در همین دوران، گروهی از هنرمندان نقاش، بر اساس بینش و تفکر مذهبی و شیعی خود و عامه مردم ایران، به موازات هنر نقاشی درباری، نقاشی قهوه خانه ای را با توجه به اعتقادات و باورهای مذهبی یا داستان های شاهنامه راه اندازی می کنند.

مقصود اصلی این نوشتار، فهم سازوکار تشکیلات قضایی حکومت منغیت ها بر بخارا، تا ابتدای تسلط روسیه بر این خان نشین است. رابطه معناداری میان سه خان نشین بخارا، خوقند و خیوه ازنظر ساختار قضایی در این دوره تاریخی وجود داشت که از مذهب حنفی غالب در فرارود ناشی می شد. حاکمیت منغیت ها بر بخارا، از اهمیت بیشتری نسبت به دو خان نشین دیگر برخوردار بود؛ زیرا بخارا از نظر عمل به دستورهای شریعت، به عنوان الگو به شمار می رفت. بر این اساس، تلاش شده تا به تقسیمات اداری و تشکیلات سازمانی نظام قضایی مستقر در خان نشین بخارا و ذکر مقامات قضایی و وظایف آن ها و همچنین، انواع محاکم، جرایم و مجازات های رایج مورد بررسی قرار گیرد. نتایج پژوهش نشان می دهد که مقامات قضایی، عمدتا از جاده حق و انصاف خارج شده، به تاراج مردم مشغول بودند و با بی توجهی امیر بخارا بر نظارت دقیق و مستمر بر این تشکیلات، ظلم و تعدی و عدم رسیدگی به مرافعات مردم بخارا بسیار چشمگیر بود. به طورکلی، دستگاه قضایی در بخارا در این دوره تاریخی، قادر نبود حق و عدالت را در جامعه برقرار نماید.

دولت فاطمی در سال 358ق، از مغرب به مصر منتقل گردید و تا سال 567ق ادامه یافت. در مصر، خلفای فاطمی وزیرانی از اهل کتاب، به‏ویژه مسیحیان برگزیدند. در این پژوهش، با توجه به اهمیت مسیحیان در جامعه مصر، سعی بر این است که نقش وزرای مسیحی و علل انتخاب آن‏ها بررسی شود. نتایج این پژوهش، مشخص کرد که برخی از وزرای مسیحی چون عیسی بن نسطورس (383 386ق) و بدر جمالی (466 487ق)، جلوی از دست رفتن متصرفات فاطمیان را گرفتند و بعضی نیز موجب آرامش در حکومت فاطمی گردیدند. البته وزرای مسیحی جدیدالاسلام، در آزار مسیحیان نقش داشتند. این سخت‏گیری، بیشتر معطوف به ملکایی‏ها بوده و گروه‏های دیگر مسیحی، کمتر تحت فشار بودند.در انجام پژوهش، از دو دسته منابع زمانی و مکانی استفاده شد. پژوهش تاریخی حاضر، به روش توصیفی تحلیلی انجام گرفته و جهت گردآوری اطلاعات، از شیوه کتابخانه‏ای استفاده گردید. فصول تحقیق، شامل: وزارت تنفیذ و تفویض، مسیحیان مصر، وزیران مسیحی و خلفای دارای وزیر مسیحی می باشد.

ذهن روایتگر مورخ، هیچ گاه مانند آینه نبوده است که رویدادها را بدون کمی وکاستی، تحلیل و انعکاس نماید. ازاین رو، ایده بی طرفی در تاریخ نگاری، نه شدنی است و نه طرف داری دارد. در این میان، به نظر می رسد پیش فرض ها و باورها، بیشترین تاثیر را در این باره داشته و باورهای کلامی، عمیق ترین اثر را در حوزه تاریخ نگاری دینی از خود به جای گذاشته اند که بی توجهی به عامل مذکور، پژوهش های تاریخی، به خصوص تحلیل را با مشکل مواجه می سازد. نوشتار حاضر، در پی پاسخ به سه پرسش اصلی ذیل می باشد: 1. باورهای کلامی چه تاثیری در تحلیل رویداد های تاریخی دارند؟ 2. آیا راهکاری برای ارزیابی تحلیلی نسبتا صحیح از میان تحلیل های کلام محور وجود دارد؟ 3. در بهره مندی از باورهای کلامی چه موانع و آسیب هایی وجود دارد؟ در پاسخ باید گفت که دستاوردهای پژوهش، حاکی از آن است که تاثیر باورهای کلامی بر تحلیل رویدادهای تاریخی را در مباحثی مانند فرضیه سازی و توجیه و تاویل می توان مشاهده نمود؛ چنان که ارزیابی باورهای کلامی و بررسی استحکام و خاستگاه آنها و توجه به شواهد و قراین تاریخی، کمک شایانی به تشخیص تحلیل صحیح از غیرصحیح بر پایه باورهای کلامی دارد. حصرگرایی، تعمیم گرایی، بی توجهی به لبی بودن باورهای کلامی، نبود مطالعات تاریخی درباره باورهای کلامی و مسلم پنداری برخی باورهای کلامی را می توان از آسیب های استفاده از چنین باورهایی در حوزه تاریخ دانست که در مقابل، توجه به خاستگاه باورهای کلامی، لبی بودن باورهای کلامی و مطالعات تاریخی، در کاستن این آسیب ها موثر است.