مجله امنیت بین الملل
پیاپی 17 (خرداد 1399)

اروپایی که باید بیشتر از هر بازیگری در همسایگی بحران های غرب آسیا، وجود کشورهایی باثبات را مغتنم بداند، در وضعیتی است که راهکاری مناسب برای وزن سنجی منافع راهبردی خود و حصول آنها نیافته و همچنان متوهمانه اتحادی استراتژیک را با ایالات متحده متصور است.
ایران در سه مسئله مهم در جریان های پساجهانی شدن همیشه به اروپا انتفاعی غیرمستقیم رسانده است: در ممانعت از گسترش جریان مواد مخدر و دیگر جرایم سازمان یافته به اروپا، ممانعت از جریان جابه جایی انسان ها، مبارزه با تروریسم، و نیز در جریان امنیت اقتصادی و انرژی.
امروز تلاش می شود که ایران در نقش یکی از بازیگران اصلی امنیت در منطقه، که اشراف کاملی بر شرایط آن دارد، به اجبار به بهانه قدرت فزاینده اش به حاشیه نشست ها و مذاکرات صلح و امنیت رانده شود، فارغ از آنکه این امر به ویژه برای اروپا نتایجی خطرناک درپی دارد.
امروز درمورد برجام و ایران، برای اروپا مسئله حل پرونده یا بحران بین المللی از راه دیپلماتیک به جای درگیری نظامی مطرح نیست، بلکه مقاومت برای حفظ قوانین بین المللی و پاسداشت صلح در جهان اهمیت دارد.
اروپا باید اراده ای عملی برای مقابله با آمریکا نشان دهد و بپذیرد برای مدت نامعلومی است که دیگر رابطه فراآتلانتیکی وجود ندارد و اقدامات آمریکا هرروز بیش ازپیش از اروپا دورتر و به ماهیت بازیگری اروپایی نامربوط تر می شود.
چند ماه آینده، شاید آخرین فرصت اروپایی ها برای نقش آفرینی و ممانعت از اقدامات یکجانبه گرایانه آمریکا علیه ایران در چهارچوب گذر از نظم بین المللی فعلی باشد. وقت آن است که اروپا نیز به منافع خود و در رابطه فرا آتلانتیکی اش، به «نخست اروپا» بیندیشد.

از منظر تحلیلی، استدلال های مطرح شده درباره پایان تحریم تسلیحاتی ایران در سه سطح داخلی، منطقه ای و بین المللی قابل بررسی است.
از منظر داخلی، بر اساس استدلال های برخی، انقضای تحریم تسلیحاتی متعارف سنگین ایران در اکتبر 2020، خطری نزدیک و جدی است؛ زیرا رفع تحریم تسلیحاتی به معنای خرید تسلیحاتی با ویژگی تهاجمی، زمینه ساز رفع محدودیت‏های تسلیحاتی بعدی در سال 2023 و تقویت دکترین امنیت ملی ایران است. درمقابل، برخی از تحلیل گران با توجه به کاهش درآمدهای نفتی و نیازهای اجتماعی، چشم‏انداز خرید عمده سلاح ایران را محدود و تاثیر آن را اندک می دانند.
از منظر منطقه ای استدلال می شود که منقضی شدن تحریم‏های تسلیحاتی ایران، به شکل مستقیم منجربه افزایش توان نظامی نیروهای نیابتی این کشور می شود.
از منظر بین المللی، لغو تحریم تسلیحاتی ایران، به تهران اجازه می دهد به تسلیحاتی دسترسی داشته باشد که بتواند زمینه تهدید صلح، امنیت و ثبات بین‎المللی را فراهم کند. در نقطه مقابل، تحمیل مجدد تحریم‎های تسلیحاتی ایران برای رژیم منع گسترش، دیپلماسی چندجانبه و صلح منطقه‏ای فاجعه‏بار خواهد بود.
تحلیل گران با توجه به انتخاب منظر تحلیلی داخلی، منطقه ای و بین المللی برای پیگیری راهبرد تمدید تسلیحاتی ایران توصیه هایی داشته اند؛ ازجمله: تایید کنگره برای حفظ ممنوعیت تامین، فروش یا انتقال سلاح به ایران ازسوی دولت آمریکا؛ همکاری با اعضای شورای امنیت برای تمدید ممنوعیت تسلیحاتی علیه ایران؛ و اعمال تحریم‏های ثانویه برای کشورهایی که مشغول تجارت تسلیحاتی با ایران هستند.
جمهوری اسلامی ایران به مانند ترسیم گام های کاستن از تعهدات برجامی، هم اکنون اقدامات احتمالی خود درباره خروج از هر گونه تعهد نظارتی در صورت تمدید تحریم تسلیحاتی را برای جامعه بین المللی به شکل سناریوهای مختلف طراحی، و از هر تریبون رسمی داخلی و بین المللی به علاوه دیپلماسی فعال برای تشریح آن استفاده کند.

مهم ترین پیشران های برسازنده کنش اروپا به سیاست اخیر آمریکا در حوزه تحریم های تسلیحاتی ایران عبارت اند از: امکان استمرار بازی اروپا در میانه ترجیحات ایران و آمریکا؛ ادراک اروپا از واکنش های ایران به ازدست دادن مزیت پایان تحریم تسلیحاتی؛ و امکان تبدیل شدن پدیدار رفع تحریم های تسلیحاتی ایران به نقطه عطفی در تغییر موازنه قوای منطقه ای به نفع ایران و تضعیف یا کنار گذاشته شدن گزینه توافق جامع با ایران.
مهم ترین اهداف راهبردی اروپا درقبال ایران در دو دهه گذشته عبارت بوده اند از: درگیر کردن ایران در مناسبات نظام بین الملل؛ عادی سازی سیاست امنیتی و خارجی جمهوری اسلامی ایران؛ جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته ای؛ جلوگیری از جنگ تمام عیار در منطقه و نشان دادن توانایی اتحادیه اروپا در کنش در عرصه نظام بین الملل. تقریبا تمامی این راهبردها کمابیش از تعینات جدید منطقه ای و نظام بین الملل متاثر شده اند.
جدا از ابعاد حقوقی مسیله، کنش آمریکا در حوزه تمدید تحریم های تسلیحاتی ایران، در قالب چهار شکل و سناریوی جداگانه و یا با نگاه مرحله ای قابل پیگیری است: 1. تصویب قطعنامه جدید در شورای امنیت برای استمرار تحریم های تسلیحاتی ایران؛ 2. استفاده از ظرفیت مکانیسم ماشه برجام برای بازگرداندن تحریم ها، ازجمله تحریم های تسلیحاتی به ویژه با همراهی سه کشور اروپایی عضو برجام؛ 3. تحمیل تفسیر آمریکا از قطعنامه 2231 به ویژه به اروپا؛ و 4. ایجاد رژیم جدید تحدید تسلیحاتی ایران. شایان ذکر است که تمرکز اروپا بر سناریوی چهارم از سناریوهای یک تا سه اندکی بیشتر است.
جمهوری اسلامی باید تا حد امکان اروپا را در همراهی با آمریکا به ویژه در قالب سناریوهای نامطلوب اول تا سوم دچار تردید کند و اروپا را به سمت تلاش برای تغییر زمین بازی موردنظر آمریکا ترغیب نماید.

هدف اول ایران در تاکید بر لغو تحریم های تسلیحاتی شامل موارد زیر است: ناکام کردن راهبرد «فشار حداکثری» دولت ترامپ؛ ایجاد شکاف در ساختار تحریم ها؛ تقویت توان موازنه و بازدارندگی موثر از طریق خرید تسلیحات پیشرفته و تقویت همکاری های نظامی؛ و تقویت همکاری های نظامی _ سیاسی با کشورهای مختلف ازجمله روسیه و چین و برخی کشورهای منطقه.
علل حمایت روسیه از ایران عبارت اند از: مخالفت با یکجانبه گرایی و برتری طلبی آمریکا در سطح بین الملل؛ سابقه همکاری های تسلیحاتی _ نظامی میان ایران و روسیه؛ همخوانی نگاه دو کشور درخصوص امنیت، ثبات، ژیوپلیتیک منطقه و ضرورت تقویت موازنه و بازدارندگی در مقابل آمریکا و متحدان آن؛ خواست روسیه از بهره برداری اقتصادی درقبال فروش تسلیحات به ایران؛ و اعتقاد روسیه به احتمال مرگ برجام درصورت تمدید تحریم های تسلیحاتی علیه ایران.
روسیه درصورت لغو تحریم ها، در باب فروش تسلیحات به ایران محتاط خواهد بود و مایل به تقابل با آمریکا در این زمینه نیست. افزون بر متغیر آمریکا، متغیرهای دیگری ازجمله موضع و واکنش رقبای منطقه ای ایران نیز برای مسکو مهم هستند و آن را به احتیاط وادار می کنند.
واقعیتی که کرملین را به سمت کفه «تمایل» به همکاری با ایران سوق می دهد این مهم است که می داند آمریکا توان گذشته را برای تحمیل دیدگاه های خود به سایرین ندارد و بنابراین، امکان چانه زنی، امتیازگیری و حتی تامین نظر خود برخلاف نظر آمریکا را دارد.
ایران باید حزم و احتیاط خاص خود را در خرید سلاح داشته باشد و به برگه چانه زنی در تنش و رقابت میان روسیه (و چین) و آمریکا تبدیل نشود. ایران باید با رویکردی هوشمندانه، ضمن استفاده از فرصت موجود برای مشروعیت زدایی از فشارها و سیاست زورمدارانه آمریکا علیه خود در تمدید تحریم های تسلیحاتی به جامعه بین الملل بفهماند که هدفی جز تقویت توان موازنه و بازدارندگی ندارد.

یکی از راهکارهای مهم چین برای کند کردن روند انتقال تمرکز آمریکا به شرق آسیا آن است که چین سیاست خود را از کمک به افزایش «قدرت مقاومت» ایران به افزایش «قدرت تهاجم» ایران تغییر دهد.
به جریت می توان گفت که اولین اثر کلان نظم جهانی ظهوریابنده جدید به خصوص درنتیجه افزایش رقابت استراتژیک میان چین و آمریکا برای ایران آن است که چنین تحولاتی حداقل در کوتاه مدت، بیش از گذشته چین را به «شریک در دسترس تر» برای جمهوری اسلامی ایران تبدیل خواهد کرد.
افزایش اصطکاک بیشتر در روابط چین و آمریکا و هم زمانی این مسئله با پایان مدت تحریم تسلیحاتی ایران، جدای از اینکه می تواند جمهوری اسلامی ایران را در کانون رقابت های استراتژیک قطب های قدرت قرار دهد، چه بسا امکان متنوع نمودن منابع لازم برای نوسازی نظامی را با استفاده از توان و ظرفیت های جدید تکنولوژیک چین در اختیار ایران نیز قرار دهد.
می توان از «رویکرد دوسطحی» چین درقبال موضوع تمدید شدن یا نشدن تحریم تسلیحاتی ایران سخن گفت؛ به این معنا که چین در سطح اول و با استفاده از کارت ایران خواهد کوشید که تصویر بی تعهدی آمریکا به توافقات استراتژیک و به مخاطره انداختن ثبات جهانی توسط آمریکا و سیاست های یکجانبه این کشور را برجسته کند و از این طریق، بخشی از تصویر مخدوش شده خود درنتیجه بحران کرونا را بازسازی کند. در سطح دوم، نگاه چین به پرونده تمدید شدن یا نشدن تحریم تسلیحاتی ایران را می توان به نگاه کم سوی رقابتی بازرگانی فروش تسلیحات به ایران مربوط دانست.

اولین متغیر موثر در تداوم یا لغو تحریم های تسلیحاتی ایران، متغیر کنشگری ضد ایرانی ایالات متحده آمریکاست. مقامات این کشور با کلیدواژه هایی همچون: بازیگر سرکش بین المللی، بازیگر بی ثبات کننده در تحولات منطقه غرب آسیا، تقویت توان هسته ای در حوزه نظامی، تقویت توان موشک های بالستیک، و تسلیح کننده گروه های متعارض با آمریکا و متحدانش، درصدد تمدید تحریم های تسلیحاتی ایران هستند و دراین راستا، رایزنی های خود را با اعضای شورای امنیت آغاز کرده اند.
در کنار متغیر کنشگری ضد ایرانی آمریکا، متغیر منطقه ای همچون نقش رژیم صهیونیستی، عربستان سعودی و ترکیه و نیز نگرانی از افزایش بی ثباتی در منطقه غرب آسیا درپی پایان تحریم تسلیحاتی نیز از اهمیت زیادی در تداوم یا لغو تحریم تسلیحاتی ایران برخوردار است.
ایالات متحده آمریکا پایان تحریم تسلیحاتی را زمینه افزایش قدرت نظامی و به تبع آن، افزایش قدرت منطقه ای ایران می داند و چون جمهوری اسلامی ایران بازیگری با رویکردهای ضد آمریکایی و غربی و همچنین روابط ویژه ای با روسیه است، می تواند برتری هژمونیک آمریکا در غرب آسیا را تحت تاثیر قرار دهد و بستر را برای بازیگری بیشتر رقبای آن یعنی روسیه و چین فراهم کند.
ازنظر اکثر بازیگران منطقه ای و بین المللی، پایان تحریم تسلیحاتی ایران موجب افزایش قدرت نظامی و منطقه ای آن می شود و این امر زمینه ساز تغییر معادلات و موازنه منطقه ای و به تبع آن، افزایش بی ثباتی در منطقه غرب آسیا می شود که به نظر می رسد این امر مطلوب هیچ یک از بازیگران منطقه ای و بین المللی نیست.
تلاش ایران تا اکتبر 2020 باید بر محور کاهش نگرانی بازیگران منطقه ای و بین المللی از افزایش بی ثباتی در منطقه غرب آسیا درپی لغو تحریم های تسلیحاتی ایران باشد.

بر اساس توفیق یا شکست ایالات متحده در تمدید تحریم تسلیحاتی شورای امنیت سازمان ملل متحد برضد ایران در اکتبر آینده، بروز دو سناریوی اصلی محتمل است: مخالفت و همراهی نکردن چین و روسیه با تمدید تحریم تسلیحاتی ایران، و موافقت چین و روسیه با تمدید تحریم تسلیحاتی ایران.
چنانچه مسکو و پکن تا اکتبر آینده همچنان بر موضع فعلی خود قرار داشته باشند و ایالات متحده نتواند فشار بیشتری را بر این دو رقیب بین‎المللی خود برای حمایت نکردن از ایران در شورای امنیت سازمان ملل متحد وارد آورد، می‏توان انتظار داشت که روسیه و چین آمادگی فروش تسلیحات متعارف خود را به ایران داشته باشند.
ایران درحال حاضر از یکی از پویاترین صنایع دفاعی بومی در میان کشورهای منطقه برخوردار است. این توانمندی ملی به مثابه نیرویی بازدارنده است که می تواند بسیاری از تهدیدات بالقوه علیه کشورمان را فقط درحد ایده و طرح عقیم بگذارد و از عملی شدن آنها جلوگیری کند.
درصورتی که واشینگتن بتواند با اعمال فشارهای موثر، مسکو و پکن را ناچار به پذیرش تمدید تحریم‏ها نماید، ایران مانند گذشته با اتکا به دانش متخصصان خود و توسعه منابع داخلی و نیز کسب برخی فناوری‏ها و مواد و امکانات دفاعی از خارج، قادر به تداوم فعالیت در صنایع نظامی خود خواهد بود.
خرید تسلیحات و تجهیزات نظامی با توجه به هزینه‏های بسیار هنگفت آن و شرایط فعلی اقتصادی کشور باید در قالب آزمایش‏های عملی و میدانی توسط هییت‏های کارشناسی، نه فقط بر اساس مطالعه بروشورها و کاتالوگ‏های شرکت‏های سازنده این نوع تجهیزات صورت گیرد.
درصورتی که جمهوری اسلامی ایران درصدد فراهم ‏کردن زمینه برای کاهش تنش‏ها با همسایگان جنوبی خود در خلیج  فارس برنیاید، نوسازی نیروهای مسلح کشورمان چه بسا آغازگر هرچه بیشتر مسابقه تسلیحاتی متعارفی در منطقه شود.