نشریه پژوهش های زبان و ترجمه فرانسه
سال دوم شماره 1 (پیاپی 2، بهار و تابستان 1398)

هدف مقاله پیش رو، تحلیل و بررسی کاربست نظریه «گرایش های ریخت شکنانه» آنتوان برمن (1991-1942) ترجمه شناس فرانسوی در ترجمه باب هشتم گلستان سعدی از شارل دفرمری (1883-1822) است. درواقع این مقاله، به بررسی تقابل میان زبان مبدا (فارسی) و زبان مقصد (فرانسه) در چارچوب گرایش های برمن می پردازد و خطاها و تغییراتی را نشان می دهد که توازن آن ها در وفاداری و آزادی مترجم تحقق می یابد. تضادها و شباهت های واژگانی در متن اصلی و متن ترجمه شده در مطالعه ترجمه دفرمری به گونه ای ظاهر می شوند که کاربست نظریه برمن به ما می آموزد افزون بر پایبندی به متن مبدا، لازم است به شکل و معنای زبان مقصد توجه داشت. تلاش خواهیم کرد با تکیه بر دیدگاه گفتارمحور برمن: گفتار سنت محور، گفتار هدف محور و گفتار تجربه محور به آسیب شناسی ترجمه گلستان بپردازیم و نشان دهیم که ابهامات و تناقضات در ترجمه ورسیون دفرمری نشات گرفته از عدم درک صحیح او از پندها و حکایات اخلاقی-معنوی سعدی است.

ترجمه اساسا متشکل از دو رویه است: لفظ گرا و معناگرا. در رویه لفظ گرا، حرکت به سمت تناظر یک به یک اجزای دو متن است؛ و در رویه معناگرا، تلاش می شود ترادفی میان محتوای متن ها برقرار گردد. ازآنجاکه زبان ها نه تماما متقارن هستند و نه تماما نامتقارن، هیچ یک از این رویه ها به تنهایی نمی تواند کارآمد باشد و در ترجمه های موفق، هردو رویه به کار گرفته می شود. در این مقاله ابتدا نگاهی خواهیم کرد به انواع تناظر واژگانی متون مبدا و مقصد؛ آنگاه تلاش می شود روابط مفهومی میان واژگانی تک به تک معرفی شوند و کاربرد آنها به صورت میان زبانی، یعنی در چارچوب فرایند ترجمه بررسی گردد. ما می خواهیم بدانیم برای انتخاب معادل برای واژگان متن مبدا چگونه می توان از این روابط بهره گرفت. این روابط عبارت اند از: 1- شمول معنایی، 2- جزء واژگی، 3- عضوواژگی، 4- واحدواژگی، 5- هم معنایی (ترادف)، 6- چندمعنایی، 7- هم آوا-هم نویسی، 8- تقابل معنایی و 9- تباین معنایی. قصد ما در این مقاله کشف و معرفی فرمول بندی های فراگیری است که ترجمه را تا حد زیادی دقیق تر و منطقی تر می گردانند.

تصریح و تلویح دو راهکار در ترجمه بینافرهنگی است که همواره مترجمین را در نقش میانجیگری آنها بین دو زبان و فرهنگ یاری کرده است. این دو راهکار هرچند از دیدگاه نظریه ها و رویکردهای متفاوت در ترجمه اجتناب ناپذیر شناخته شده اند لیکن تابع دستورالعملی ثابت و ابعادی تعیین شده نمی باشند. مترجم با استفاده از تصریح سعی می کند به خواننده متن مقصد، اطلاعاتی را انتقال دهد که خواننده متن مبدا به طور طبیعی داراست و با علم به آن پیام متن را با تمام ظرافت ها و اشارات درک می کند. تلویح نیز هرچند با پوشاندن بخشی از اطلاعات متن مبدا همراه است لیکن راهکاری برای اجتناب از اعوجاج در انتقال پیام اصلی است. حال سوال این است که اگر به کارگیری این دو راهکار تابع دستورالعمل مشخصی نیست چه عواملی در استفاده صحیح از آنها دخیل است؟ با فرض بر این که بررسی و تحلیل به کارگیری این دو راهکار در چارچوب تیوری های مطرح شده می تواند در این مقوله راهگشا باشد، در تحقیق حاضر به بررسی تلویح و تصریح در ترجمه فرانسه گلستان توسط عمرعلی شاه با هدف روشن سازی و استفاده مناسب از این دو راهکار پرداختیم. بررسی و تحلیل مثال ها به ما نشان داد که مترجم باید در عین تسلط کامل بر دو زبان و دو فرهنگ از چالش های پیش رو در کار برد این دو راهکار آگاه باشد و از آنها در موارد خاص و ضروری و به گونه ای هوشمندانه استفاده کند.

ادبیات تطبیقی تصویر و انعکاس ادبیات و فرهنگ ملتی است در ملت یا ملت های دیگر. ادبیات تطبیقی پلی است که فرهنگ ها و ملل مختلف را به هم متصل می کند، از تاثیرپذیری ها و تاثیرگذاری ها میان ادبیات ملی یک کشور و دیگر کشورها سخن می گوید، پنجره های جدیدی را برای نگاه کردن به جهان می گشاید و زمینه را برای خروج ادبیات بومی از انزوا و عزلت فراهم می سازد. در این مقاله از تبلور واقع گرایی، مضامین مشابه، مشابهت های سبک اجتماعی، فرهنگی، داستانی و بافت متن در برهوت عشق اثر فرانسوا موریاک و سنگی بر  گوری اثر جلال آل احمد سخن می گوییم و اینکه زبان آل احمد و موریاک، بیان رنج انسان هاست. موریاک و آل احمد وارد روح های عاری از عشق، گناه کاران و سرگشتگان می شوند و موقعیت ها، آمال، خواسته ها و شرایط اجتماعی آن ها را تجزیه وتحلیل می کنند. هر دو نویسنده معتقدند که موقعیت ها انسان ها را تحت کنترل خود دارند، موقعیت ها و شرایط موجود هستند که این شخصیت ها را مجبور می کنند تا بعضی از اعمال را انجام دهند، بدین دلیل این شخصیت ها سرگشته و گمراه شده اند و علت سرگشتگی آن ها موقعیت ها و شرایط موجود بوده است. مقاله حاضر به شیوه توصیفی-تحلیلی به بررسی مضمونی و تطبیقی این دو اثر می پردازد. یافته های تحقیق نشانگر این است که زندگی برای شخصیت های این دو نویسنده زندانی است ابدی، گریزی از سرنوشت نیست و ما همواره مغلوب سرنوشت هستیم. در تابلوی تنهایی انسان، شخصیت ها به حد و مرزهای خود و ضعف خویش در مقابل سرنوشت، آگاهی می یابند.

این مقاله که با هدف «رازگشایی» یا بهتر بگوییم ابهام زدایی درباره آراء و عقاید آنتوان برمن، نظریه پرداز صاحب نام معاصر فرانسوی، درزمینه دانش نوپای ترجمه شناسی نوشته شده است، قصد دارد تا خواننده را با شیوه درست خوانش و دریافت بهتر آثار و اندیشه او یاری کند. نگارنده که سال های زیادی را وقف «فهم» جان آثار او کرده است، بر این باور است که خواننده بدون تاویل و تفسیرهای «رازگشا»، که در این گفتار فعلا به شش مورد آن بسنده شده است، در رویارویی با آثار این اندیشمند ترجمه گرفتار یک دریافت سطحی می شود و آنچه را که منظور نظر برمن بوده است، حاصل نخواهد کرد. خام خیالی است اگر گمان کنیم آنتوان برمن شیوه نامه ای مدون برای ترجمه به مترجم ارایه می دهد تا یک اثر را از زبانی به زبان دیگر برگرداند.از این روگاهی با توجیهاتی از سوی خواننده این آثار روبرو می شویم که با این رویکرد حاصلی جز ناکامی نخواهد داشت. فهم دنیای پررمز و راز و لا یه لایه آنتوان برمن نیاز به دانستن جان جان تفکر او دارد. به همین منظور این مقاله ضمن استناد به سخن معاصرین و کسانی که او را نقد و تاویل کرده اند، شش کلید «رازگشا» به خواننده ارایه می دهد تا با مطالعه و تطبیق این نکات بتواند به درک درست تری از آثار او برسد. این شش نکته به صورت فشرده عبارتند از: 1- تکیه بر یک طرح کلی یا (پروژه)؛ 2- استعاری بودن زبان برمن؛ 3- فیلسوف بودن برمن؛ 4- باور به مقطع و تکه تکه بودن زبان؛ 5- داشتن روحیه رمانتیک؛ 6- داشتن دغدغه مذهبی. بی شک، ورود به دنیای برمن به دانستن این شش نکته خلاصه نمی شود و به شناخت عناصر دیگری نیز نیازمند است که می تواند موضوع مقالات مکمل دیگری باشد.     

یادداشت برداری در مقام یکی از مهارت های دانشگاهی، توجه پژوهشگران حوزه آموزش زبان فرانسه دانشگاهی را به خود جلب کرده است. جستار پیش رو بر آن است روش ها و راهبرد های یادداشت برداری دانشجویان ایرانی را در کلاس های گوناگون بررسی کند و با این بررسی به مشکلات یادداشت برداری دانشجویان بپردازد. برای دستیابی به این هدف، سه ابزار گردآوری داده مورد استفاده قرار گرفت؛ 13 جلسه از 4 کلاس گوناگون در مقطع کارشناسی ارشد، گرایش های ادبیات و آموزش، در دانشگاه تهران مشاهده و ضبط و 84 یادداشت گردآوری شد. 61 دانشجوی ایرانی در مقطع نامبرده به پرسشنامه محقق ساخت با روایی 0٫81 پاسخ دادند. داده ها بر اساس روش ترکیبی کیفی (با استفاده از جدول تحلیل یادداشت ها) و کمی (با استفاده از نرم افزار SPSS برای تحلیل پرسشنامه) تحلیل شدند. یافته های پژوهش نشان می دهد روش رایج یادداشت برداری میان دانشجویان روش خطی یا سامان دهنده است. استفاده از عین واژه ها، جمله های کلیدی، وفاداری و سازگاری با مطالب بیان شده، دسته بندی اطلاعات حین یادداشت برداری، تصویر نگارها و علامت های فهرست بندی در سطح گفتمان و اندیشه نگارها در سطح واژه از رایج ترین راهبردها است. دگرنویسی، دسته بندی اطلاعات پس از یادداشت برداری، درج دیدگاه ها، تبادل نظر با استادان و دانشجویان سال بالاتر، استفاده از راهبردهای فراگفتمانی در سطح گفتمان، بهره گیری از شمایل ها در سطح واژه و همچنین اقسام راهبرد کوته نویسی از کم بسامدترین راهبردها بوده است. میان روش ها و راهبردهای به کارگرفته شده از سوی دانشجویان در کلاس های گوناگون، تفاوت هایی وجود دارد، نظیر صورت یادداشت ها در بهره برداری از فضای کاغذ یادداشت، گونه های راهبردهای کوته نویسی، ساختار و روش های به کار گرفته شده، حجم یادداشت ها و استفاده از زبان مادری.

در ترجمه متون ادبی، برگردان سبک نویسنده از اهمیت خاصی برخوردار است. مترجم علاوه بر انتقال مفهوم مورد نظر نویسنده به مخاطب، با شناسایی ویژگی های سبک وی، باید سعی در بازآفرینی اثر کند. همچنین امانتداری در ترجمه یکی از مهم ترین اصولی است که هر مترجمی ملزم به رعایت آن است؛ بدین ترتیب هدف نویسنده از نگارش اثر و پیام وی به کمک معنا و سبک می تواند تا حد ممکن انتقال یابد. مقاله حاضر به بررسی ویژگی های سبک نوشتار زنانه زویا پیرزاد در دو زمینه واژگانی و نحوی پرداخته و در این راستا، داستان کوتاه طعم گس خرمالو پیکره پژوهش را تشکیل می دهد. بدین ترتیب بخش تیوری پژوهش بر پایه رویکرد تنی چند از نظریه پردازان در خصوص ترجمه سبک و معنا، نوشتار زنانه و نمودهای آن استوار است، سپس گزیده هایی از متن داستان در رابطه با دو عنصر مذکور انتخاب و مورد تحلیل قرار گرفته اند. همچنین، ترجمه فرانسوی این متن به قلم کریستف بالایی با متن اصلی مقایسه شده و نگارندگان مقاله پیشنهاد هایی با تکیه بر شناخت خود از علم ترجمه شناسی و واژه شناسی ارایه داده اند. درنهایت به میزان موفقیت مترجم در برگردان ویژگی های سبکی متن اصلی اشاره شده است.

حضور زبان فرانسه در ایران به دوره صفویه و تدریس زبان فرانسه به شکل رسمی در دانشگاه های ایران به سال 1315باز می گردد. دانشگاه تهران اولین دانشگاه در ایران است که کرسی زبان و ادبیات فرانسه را بنیاد نهاد. امروزه این رشته با سه گرایش ادبی، مترجمی و آموزش و در سه مقطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری در دانشگاه های دولتی شهرهای تهران، مشهد، اصفهان، تبریز، اهواز، سبزوار، شیراز، همدان و یزد دانشجو می پذیرد. رشته زبان و ادبیات فرانسه در مقطع کارشناسی دانشگاه های مذکور و هم چنین دانشگاه آزاد اسلامی بیشترین تعداد متقاضی را دارد؛ ازاین رو بیشترین تعداد فارغ التحصیلان رشته زبان فرانسه را دانشجویان گرایش زبان و ادبیات فرانسه تشکیل می دهند. بررسی مشکلات آموزشی دانشجویان زبان فرانسه در زمینه های مرتبط با آواشناسی، دستور زبان، نگارش، تولید شفاهی تاکنون مورد نظر محققین بوده است، اما مشکلات آموزش ادبیات از این حیث مغفول مانده است. برای آسیب شناسی آموزش ادبیات فرانسه در دانشگاه باید از سه منظر استاد، دانشجو و مواد درسی بررسی ها صورت بگیرد. در این پژوهش برآنیم که با کمک تحقیقات میدانی و پرسشنامه مشکلات پیش روی دانشجویان زبان و ادبیات فرانسه در کلاس های ادبیات را از منظر مواد درسی تعیین شده از سوی وزارت علوم تحقیقات و فناوری در قالب سرفصل دروس مورد بررسی قرار دهیم و بتوانیم با واکاوی دقیق سرفصل های به کارگرفته در دانشگاه های مختلف به نقاط ضعف و قوت آن پرداخته و البته در این پژوهش نظرات دانشجویان، مورد استناد ما برای رسیدن به نتیجه گیری است. هدف ما از نگارش این تحقیق برداشتن گامی در راستای حل مشکلات بخش زیادی از دانشجویان پذیرفته شده در این رشته تحصیلی و ارایه راه کارهایی برای رفع بخشی از این مشکلات است.

میشل کولو در کتاب خود درباره جغرافیای ادبی، پس از ارایه تصویری کلی از گرایش های موجود در جغرافیای ادبی، به بررسی آثار برخی از نویسندگان و شاعران قرن نوزده و بیست فرانسه می پردازد. او در این بررسی آثار نویسندگان و شعرایی را مورد نقد قرار می دهد که با دیدگاه جغرافیای ادبی همساز و هماهنگ باشند. در بستر شعر فارسی نیز محمدعلی سپانلو از جمله معدود شاعرانی است که به مقوله فضا و شهر به عنوان عنصری مهم در تصویرسازی شاعرانه توجه کرده و شهر زادگاه خود تهران را دست ‎مایه اصلی شعرهایش قرار داده است. سپانلو شاعری تهرانی است، او اشعار خاصی در مورد تهران سروده و در سایر اشعار هم با حس بالای شاعرانه ای از زادگاه خود یاد کرده است. می توان گفت سپانلو در اشعارش نگاهی اسطوره ای به تهران دارد و از این نگاه برای بیان دردها و ناملایمات اجتماعی استفاده می کند. در این مقاله در نظر داریم با تکیه بر اندیشه های میشل کولو در باب جغرافیای ادبی و با نگاهی به پاره ای از شعرهای سپانلو به عنوان شاعری مدرن و توانا، به بررسی چگونگی انعکاس حضور تهران در شعر او و چگونگی نگاه وی به این شهر بپردازیم.

نقش بافت-زبانی-سیاسی-اجتماعی در درک و دریافت متن، اساسی و انکارناپذیر است. طبق نظریه بافت زبانی، روابط همنشینی و جانشینی و ساختار نحوی بستر شکل گیری معنی را می سازند. در این راستا، مترجمان می توانند به منظور القای ایدیولوژی و پیام موردنظر خود، طی روند ترجمه متن، از راهبردهای مختلفی برای ایجاد تغییر در بافت آن و درنتیجه در معنای آن استفاده کنند. هدف از تحقیق حاضر بررسی نحوه تاثیرگذاری ایدیولوژی بر روند ترجمه متون سیاسی در رسانه های خبری است. بدین منظور، متن سخنرانی دکتر حسن روحانی در خصوص تصمیم ایران برای کاهش تعهدات خود در توافقنامه برجام به عنوان متن مبدا انتخاب شده و ترجمه آن به زبان فرانسه در چند رسانه مکتوب و سایت فرانسوی زبان، بر طبق نظریه بافت زبانی مورد تحلیل و واکاوی، قرار گرفته است. مطالعه موردی ترجمه های فرانسوی ارایه شده از این متن توسط یک هفته نامه، سه روزنامه و دو سایت خبری فرانسوی زبان که از میان هر دو طیف راست گرا و چپ گرا گزینش شده اند، مبین نکات جالبی در خصوص کمیت و کیفیت تاثیرات ایدیولوژی و خط مشی سیاسی رسانه ها بر ترجمه یک متن یا سخن مشخصی است. یافته های تحقیق حاضر نشان می دهد که رویه و مواضع سیاسی هر رسانه، بر پایه تکنیک های انتخاب واژگان و ساختارهای دستوری، باعث ایجاد تغییراتی در متن ازجمله حذف یا تعدیل می شود که منتهی به ایجاد متنی در زبان مقصد می شود که با هدف و تفکر اولیه مدنظر در متن مبدا متفاوت و بعضا حتی در تضاد می باشند.

در این مقاله یکی از داستان های اریک امانویل اشمیت (Éric-Emmanuel Schmitt) به روش اسطوره سنجی بررسی می شود. از دیرباز، داستان به عنوان یکی از بهترین بسترهای متن اسطوره ای مطرح است. در قرن بیستم نیز، پیرنگ های اسطوره ای در آثار بسیاری از نویسندگان دیده می شود.  به طور اخص سورریالیست ها و نمایشنامه نویسان از بیشترین علاقه مندان اسطوره ها هستند. از بین نویسندگان معاصر، اریک امانویل اشمیت یکی از علاقه مندان اسطوره هاست؛ تا آنجا که حتی عناوین آثار او از اسامی اسطوره ها خالی نیست. کتاب "ده فرزند هرگز نداشته خانم مینگ" (Les Dix Enfants que madame Ming n'a jamais eus) یکی از آخرین آثار اوست که با داستان پیگمالیون شباهت فراوانی دارد. پیگمالیون (Pygmalion) حاکم قبرس، سنگتراشی است که به دشمنی با زن ها شهره است. دلیل کینه او فساد و بی وفایی زن هایی است که در اطرافش حضور دارند. او برای نشان دادن ضعف زنان، مجسمه ای می سازد  اما ناخواسته دل به او می بندد. عشق او چنان بالا می گیرد که برای مجسمه لباس و جواهرات می خرد و در انتها ونوس (الهه عشق) دلش به رحم آمده، به مجسمه جان می بخشد.  در این کتاب اشمیت از زنی چینی سخن می گوید که ده فرزند دارد. بدیهی است که داشتن این تعداد فرزند سال هاست که در چین ممنوع است. خواننده در تعلیق و تردید سر در گم است و بیشتر می پندارد این ها همه توهمات خانم مینگ است، ولی در انتها همه ده فرزند جان می گیرند و کنار مادر می ایستند.

برگردان شعر یکی از مهم ترین مباحث در زمینه پژوهش های ترجمه بوده که همواره توجه و اهتمام صاحب نظران این حوزه را به خود جلب کرده است. درآمیختگی زبان شعر با احساسات شاعر در کنار ابهام و پیچیدگی ساختار شعر و پیوستگی آن با عناصری همچون آرایه های ادبی، صور خیال و موسیقی شعر، ویژگی خاصی به آن بخشیده به طوری که برگردان آن را دو چندان مشکل ساخته است. گو اینکه برخی پژوهندگان ترجمه، برگردان شعر را کاری ناممکن می دانند. در این میان برگرداندن اشعار حافظ با برخورداری از تمامی خصوصیات شعر و درهم تنیدگی صورت و معنی و بخصوص ایهام گویی های حافظ، امری است عملا غیرممکن. ازاین رو مترجم شعر حافظ علاوه بر بهره مندی از ویژگی های یک مترجم ادبی باید با زبان شعر او و ویژگی های آن، ازجمله بافت و فضای حاکم بر متن، کاربرد آرایه های ادبی، توجه به عنصر تکرار، موسیقی درونی شعر و کاربرد اسامی خاص آشنا باشد. هدف از این مقاله - که با رویکردی توصیفی – تحلیلی تدوین گردیده - کندوکاوی است در باب ترجمه اشعار حافظ به زبان فرانسه به قلم ادیب و ایران شناس فرانسوی، شارل انری دو فوشه کور(Charles Henri de Fouchécour)؛ و بررسی دشواری ها و کاستی های این برگردان و نهایتا شناخت جنبه های ترجمه پذیر و ترجمه ناپذیر این دیوان با تکیه بر نظر کارشناسان ترجمه در عصر حاضر است. برای نیل به این منظور نخست ویژگی های دو غزل از حافظ را بررسی می کنیم، آنگاه به تحلیل ترجمه دو فوشه کور از آنها – به عنوان مشت نمونه خروار- خواهیم پرداخت. در آخر سعی خواهیم کرد این نکته را روشن کنیم که بی توجهی به برخی از ویژگی های شعری حافظ در این ترجمه، تا چه اندازه به انتقال پیام متن اصلی خلل وارد کرده است.