مجله پژوهش های اعتقادی کلامی
پیاپی 39 (پاییز 1399)

بر اساس آموزه های قرآن کریم که موثق ترین منبع شناخت خداوند سبحان است، توحید اساس و مبنای حیات واقعی انسان است و شرک که نقطه مقابل آن می باشد، بزرگترین ظلم و گناه نابخشودنی تلقی می شود. هستی شناسی توحیدی که از میراث آموزه های وحیانی بهره می برد رقیب و بدیلی کارآمد، در برابر هستی شناسی های پوزیتیویستی، مادی گرایانه و نیهیلیسمی است. این نوع از هستی شناسی ها از آن جا که حقیقت عالم صغیر و کبیر را به افق طبیعت و عالم مادی تنزل داده اند، هرگز قادر نیستند و نمی توانند از تربیت انسان سخن بگویند؛ بلکه تربیت انسان موحد، در صورتی که بر بنیاد هستی شناختی توحیدی استوار گردد، آدمی، حی متاله ای خواهد بود که صورت و سیرت خود را به گونه ای کامل درمی یابد. مساله اصلی این پژوهش که با عنوان «کاربست رهیافت هستی شناسی در تربیت توحیدی از منظر قران کریم» آمده است، چگونگی تبیین عناصر هستی شناسی ای است که معطوف به تربیت و هدایت انسان برای رسیدن به کمال و دستیابی به حیات طیبه موعود قرآن کریم می باشد. در این مقاله با رویکرد تحلیلی توصیفی، و با استناد به قرآن کریم، در توصیف و ترسیمی واقع نگر از هستی، به اهم مبانی هستی شناختی توحیدی، در عرصه «خداشناسی و جهان شناسی»، که منطقا مبانی تربیت توحیدی تلقی می شود، پرداخته شده است. در تایید تناسب و تلایم گزاره های توصیفی و تجویزی هستی شناختی با آموزه های قرآنی، از بیانات تفسیری و تبیینی برخی از مفسران و صاحب نظران حوزه علوم دینی و متون وحیانی وام گرفته شده است. بر اساس یافته ای این پژوهش، خداوند به عنوان منبع و مبدا تمام خیرات، و جهان هستی، به عنوان آیت حق و صحنه مواجهه انسان با حقیقت الهی است، در این افق، نیاز و فقر ذاتی انسان در مراتب مختلف توحید ذاتی، صفاتی و افعالی بر وی کشف و آشکار می گردد. ثمره این پژوهش، حصول ادراک و فهم صحیح انسان از موقعیت خود در عالم امکان، به عنوان موجودی وابسته و متعلق به رب بی نیاز، است که در سایه توحید ربوبی، رسیدن وی به مقصد نهایی کمال و قرب الهی تصعید و تسریع می شود.

ایمان یکی از مهم ترین موضوعات دینی است که همواره مورد توجه اندیشمندان بوده است. چیستی ایمان، رابطه آن با اسلام، با عقل، با عمل و متعلقات آن موضوعاتی است که همواره در رویکرد به ایمان مطرح بوده است. اهمیت این موضوعات از آن حیث است که نقش مهمی در عملکرد فردی و اجتماعی هر انسانی دارد. از رویکردهای معاصر که به این موضوعات توجه خاصی دارد مکتب تفکیک است. از دیدگاه ملکی میانجی، یکی از پیروان «مکتب تفکیک»، ایمان، اقرار و اذعان به وجود خداوند، پیامبران الهی، جهان آخرت، کتب آسمانی، عالم غیب و ملایکه الهی است. از نظر او ایمان دارای مراتب است و ایمان به خداوند و ایمان به روز آخرت، از مراتب اولیه ایمان است.ایشان معتقد است ایمان به خداوند، بعد از معرفت به او محقق می شود. نکته قابل توجه در دیدگاه ملکی میانجی این است که ایمان صنع و صبغه خداوند است و انسان باید آن را کسب کند، از طرف دیگر معرفت که اساس ایمان است هم از سوی خداوند، بواسطه پیامبر و ایمه معصومین، متحقق می شود. مقاله حاضر، تقریر ملکی میانجی از ایمان، بویژه رویکرد تفسیری او را مورد توصیف و تحلیل قرار داده و در صدد نمود نکات ویژه این رویکرد است.

یکی از اعتقادات شکل گرفته در میان عده ای از مسلمین ، نظریه وحدت وجود عرفانی است که محل اختلاف عرفا و برخی از فقها واقع شده است؛ از سویی توحید ناب و از سویی کفر و الحاد قلمداد گردیده است. بنابراین روشن ساختن جوانب مساله از طریق تتبع و تحلیل سخنان فقها و نیز کلمات عرفا در این مساله جهت دستیابی به نظر صحیح امری لازم است.پس از بررسی و تامل در بیانات فقها و نیز سخنان عرفا در باب وحدت وجود مشخص گردید نزد فقها دو دیدگاه عمده در مساله وجود دارد که عبارتند از تکفیر مطلق و دیگر ، تفصیل در مساله که در نهایت می توان گفت که تکفیر قایلین به وحدت وجود ناظر به اعتقادات جاهلان صوفیه است که سخنانشان در فضای حلول و یا همه خدا انگاری موجودات است. و از جانب دیگر با توجه به عموماتی که اصل اولیه را اسلام افراد اقرار کننده به شهادتین می داند قایلین به وحدت وجود ، مسلمان و طاهرند و اساسا فقیه تا زمانی که موضوع شناسی مساله برای او واضح نشده است مجاز به تکفیر نخواهد بود. همچنین پیدایش فقهای عارف و عارفان فقیه و نوع نگاه آنان به مساله از باب خبره بسیار راهگشاست. در این مقاله از روش تحقیق توصیفی - تحلیلی و استفاده از داده های کتابخانه ای بهره برده شده است.

یافته های پژوهش حاکی از آن است که، شیعیان امامی مذهب که در دوره‏ی سیطره خاندان بویه از آسایش نسبی و اقتدار حکومتی برخوردار بودند، در پی یورش سلجوقیان سنی به بغداد و بر افتادن حاکمیت بوییان، دوران سختی را تجربه کردند. سلجوقیان، آنان را از مناصب اداری راندند؛ پیشوای دینی آنان شیخ طوسی مجبور به ترک بغداد شد و در پی سرکوب شورش بساسیری شیعیان ساکن شهر کرخ، مورد حمله سنیان قرار گرفتند. اما این وضع پایدار نماند و در طی سلطنت سلجوقیان، شیعیان به تدریج مواضع قدرت را مجددا اشغال کردند. در این پژوهش با اشاره به وجود امیران و وزیران شیعی مذهب در ایران از برخورد متقابل شیعه و دستگاه خلافت، آگاهی از فعالیت ها و پیشرفت های علمی و فرهنگی و چگونگی حضور شیعیان در امورات مهم دولتی در دوره سلجوقی بحث می شود. محدوده ی زمانی که این پژوهش را در برمی گیرد، تقریبا از اوایل قرن پنجم (485-430 ه ق) یعنی دوره ی تسلط حکمرانی سلجوقیان در ایران می باشد. این پژوهش با استفاده از منابع اسنادی وکتابخانه ای و به روش توصیفی، تحلیلی وبا هدف بررسی مناسبات و تعاملات شیعیان امامیه در ایران با حاکمان عصرسلجوقی نگارش یافته است.

با تصویب ماده 220 قانون مجازات اسلامی، قانونگذار با صراحت اعلام نمود که از نظر وی حدود دیگری، به جز حدود ذکر شده در قانون وجود دارند که برای تعیین مجازات آنان می بایست به اصل 167 قانون اساسی رجوع گردد و سعی در تبدیل اصل قانونی بودن جرایم و مجازات ها به اصل شرعی بودن جرایم و مجازات ها نمود. با توجه به ماده 225 لایحه پیشنهادی می توان متوجه شد که منظور از حدودی که در قانون بدان اشاره نشده است، ارتداد است. در حدی یا تعزیری بودن این مساله اختلاف نظر وجود دارد و با وجود شواهدی مبتنی بر تعزیری بودن ارتداد، نمی توان به ماده 220 قانون مجازات اسلامی جهت مجازات آن تمسک جست. افزون بر این با توجه به ماده 18 قانون مجازات اسلامی و تاکید سه باره بر کلمه قانون در این ماده، باید گفت که در تعزیرات، اصل بر قانونی بودن جرایم و مجازات هاست و از آن جا که ارتداد در قوانین کیفری ایران جرم انگاری نشده است، امکان مجازات مرتد با توجه به تقویت نظریه تعزیری بودن آن با مشکل جدی روبرو است.

مکتب تفکیک یک جریان فکری معاصر است که در این دیدگاه نفس در عرض بدن و همانند آن امر مادی قلمداد شده است. وراء عالم ماده موجودی به نام عقل وجود دارد که مخلوق خداوند و واسطه فیض است. از تابش نور عقل به نفس معرفت حاصل می شود. ایشان برای حصول معرفت اقسام سه گانه ی معرفت فطری، معرفت تذکاری و معرفت اعطایی را با توجه به آیات و روایات ارایه داده است. وی طریق کسب معرفت را منحصرا در اطاعات محض و استغفار از معاصی می داند. این پژوهش با هدف آشنایی با ساختار فکری میرزا جواد تهرانی و نقدآن و در پی پاسخ به این مساله که وی چگونه حصول معرفت انسان را تقریر و تحلیل می نماید و با روش تحلیل محتوای منابع به صورت کتابخانه ای تنظیم شده است.

قرآن کریم با بیان داستان حضرت موسی و خضر علیهما السلام، به انجام اعمالی توسط حضرت خضر اشاره می کند که به ظاهر برخلاف شریعت الهی است و اعتراض موسی (ع) را در پی دارد. علارغم اینکه برخی مفسرین با این سخن که حضرت خضر مکلف به نظام تشریع نبوده، اعمال ایشان را توجیه نمودند، به نظر، حضرت مکلف به نظام تشریع بوده است، لکن برخورداری او از دانش خاص، موجب شد برخی اعمال او به نظر حضرت موسی خلاف شرع جلوه نماید، هرچند با توضیحات بعدی حضرت خضر آن تصور اصلاح شد. در خصوص تخریب کشتی به دلیل قاعده اهم و مهم و اذن فحوی و نیز قاعده احسان، عمل ایشان مشروع است و در مورد قتل جوان نیز چون با توجه به قراین موجود در آیات مربوطه و برخی روایات، مقتول، مکلف و کافر بوده است، قتل او جایز بوده است. نیز علی رغم اختلاف در خصوص حجیت علم قاضی، همگان بر حجیت علم امام و نبی به جهت عصمت متفقند. بنابراین حضرت خضر به دلیل نبوت، در مقام قضاء، علم او حجت بود و می توانست طبق آن دانش، حکم الهی را اجرا نماید، و تردیدی نیست که علم حضرت خضر دارای ماهیتی الهی و متفاوت از علوم غریبه ی غیر متعارفی است که قاضی نمی تواند براساس آن قضاوت نماید.

قرآن کریم اترک، حسین؛ وظیفه گرایی اخلاق؛ مجله اخلاق در علوم و فناوری، شماره 13، بهار و تابستان، 1389 احمدپور؛ مهدی و همکاران؛ کتاب شناخت اخلاق اسلامی؛ قم انتشارات پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلمی، 1386. ارسطو؛ اخلاق نیکوماخس؛ ترجمه ابوالقاسم پورحسینی،تهران، انتشارات دانشگاه تهران 1381 سید قریشی ماریه (1390) پاسخ به برخی انتقادات وارد شده ب حد وسط در اخلاق ارسطویی بر اساس تبیینی صحیح از این نظریه؛مجله اندیشه دینی،شماره 38. سید قریشی ماریه (1393) ؛اخلاق عقلی و فلسفی ؛اخلاق ارسطویی، تهران، نشر راشدین. غزالی ابو حامد محمد بن محمد؛ میزان العمل؛ بیروت، دارالکتاب العلیه، 1409 ق. غزالی؛ محمد ؛کیمیای سعادت؛ تصحیح احمد آرام، چاپ هشتم، تهران، انتشارات گنجینه، 1381غزالی؛ محمد؛ تهافت الفلاسفه یا تناقضگویی فیلسوفان؛ ترجمه علیاصغر حلبی؛تهران؛ انتشارات جامی؛ 1382غزالی، محمد بن محمد،؛ إحیاء علوم الدین؛ ، بیروت، دارالکتب العربی‏، چاپ اول، بیتا. فارابی ابونصر (1371) ؛السیاسهالمدینه؛ مترجم سجادی سید جعفر، تهران، انتشارات طبع و نشر، چاپ دوم. فارابی ابونصر (1379) ؛ آرای اهل مدینه فاضله؛ مترجم سجادی سید جعفر، تهران، انتشارات طبع و نشر، چاپ دوم. فارابی ابونصر (1388) ؛ فصول منتزعه؛تهران صداوسیمای جمهوری اسلامی، چاپ دوم. فارابی ابونصر (1348) ؛احصاء العلوم؛ ترجمه حسین خدیو،جم، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران. فارابی، ابونصر؛ فصوص الحکم؛ افست، انتشارات بیدار. فارابی؛ ابونصر؛ فصول متنزعه؛ تحقیق فوزی متری نجار؛ بیروت؛ دار المشرق، 1971فارابی؛ التنبیه علی سبیل السعاده؛ در فارابی و راه سعادت؛ به کوشش قاسم حسن پور، ترجمه و مقدمه نواب مقربی، تهران؛ انتشارات بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1390مک اینتایر، السدر؛ تاریخچه فلسفه اخلاق؛ ترجمه انشاءاله رحمتی؛ چاپ دوم؛ تهران؛ انتشارات حکمت، 1379مک اینتایر، السید(1981) ؛درپی فضیلت؛ انتشارات دانشگاه نتردام، ویراست سوم: 2007. (ترجمه، حمدعلی شمالی و حمید شهریاری ، سال 1390 ، انتشارات سمت چاپ) نراقی، محمد مهدی ؛جامع السعاداه؛(1431) ترجمه اخلاق اسلامی ، تهران حکمت ، چاپ نهم (1389).

روش شناسی و هرمونتیک مواجهه یک فقه با متن در کتاب و سنت از مهمترین عوامل تفاوت در نظرات و استنتاجات و درنتیجه اعتقاد به فقه سنتی یا اجتماعی به شمار می رود. امام خمینی (ره) یعنوان یک فقیه با تاکید بر مقتضیات زمان و مکان به متن جان تازه ای بخشید و عوامل خارج از متن را در فهم متن دخالت داده و در بسیاری از موارد متن را به تنهایی وافی به مقصود نمی دانستند. از آنجایی که متن با توجه به عوامل خارج از آن مستعد فهم های متفاوت است، معتقد بودند که بر اساس تاثیر زمان ومکان ساختار جدید معنایی از دل متن وخارج از وضع متولد می شود.امام نه تنها استقلال متن از مبدا آن را نمی پذیرفتند، بلکه متن را مستقل از فقیه وعوامل خارج ازآن نیزنمی دانستند. روش فقهای امامیه به ویژه امام خمینی (ره)، برای پر کردن شکاف بین نص وجهان خارج،روش عملیات اجتهادی باعنایت بر مساله ی تغییر موضوعات ونقش زمان و مکان بوده است و وظیفه ی مکلف را در احکامی که نمی توان از فهم خطاب به دست آورد به کمک اصول عملیه مشخص می کردند . نظرات هرمنوتیکی حضرت امام خمینی (ره) به عنوان یک مجتهد و فقیه که انقلابات فکری عظیمی در فقه با روشمندی متفاوت ایجاد نمود نقش الگودهی روش شناسی فقه امامیه را برای تمام دانش های روز دنیا بیشتر نمایان می نماید. امام (ره) با تکیه بر فقه جواهری مکتب فقه پویا را پایه گذاری می کند و تشکیل حکومت دینی را اساس کار قرار می دهد که در دنیا منحصر به فرد است. این پژوهش به شیوه توصیفی - تحلیلی همراه با گردآوری اطلاعات اسنادی وکتابخانه ای انجام گرفته تا بابیان روش شناسی هرمنوتیکی فقه امامیه میزان ومعیار توجه فقهاء به ویژه حضرت امام خمینی به مباحث اجتماعی بررسی وتاثیر پذیری متقابل فقه واجتماع مورد مداقه قرار گیرد.