نشریه حدیث پژوهی
پیاپی 23 (بهار و تابستان 1399)

اختیار معرفه الرجال معروف به رجال کشی از جمله اصول رجالی متقدم امامی است که فراگیر روایات و گزارش های رجالی درباره راویان غالبا شیعی است. یکی از ویژگی های این کتاب، وجود روایات مختلف و متعارض درباره برخی از راویان است. در این مقاله بر آنیم تا به شیوه توصیفی تحلیلی، علل و عوامل وجود اختلاف در گزارش های رجال کشی و به تبع آن، عوامل شکل گیری روایات متعارض مدح و ذم درباره برخی راویان را مورد مطالعه و بررسی قرار دهد. تقیه، تاریخ مندی برخی روایات، جعل و تحریف روایت، بدفهمی و سوءبرداشت سخنان و اندیشه های راوی، بدفهمی سخنان امام درباره راوی، خطای مولف در تشخیص روایت مربوط به راوی، اختلاف اصحاب امامانk در حوزه های مختلف علمی و اختلاف دیدگاه مشایخ رجالی در توصیف راویان از مهم ترین عوامل پیدایش بروز اختلاف در روایات و گزارش های رجال کشی است. در این بین، عامل اصلی و مهم بسیاری از روایات متعارض رجال کشی پدیده جعل و تحریف احادیث است.

جابر بن یزید جعفی از راویان عصر تابعان و معاصر امام باقر و امام صادقv بود. دانشمندان رجال متقدم، متاخر و معاصر شیعه درباره وثاقت و عدم وثاقت وی اختلاف نظر دارند. منشا اصلی اختلاف نظر آنان، وجود روایات متعدد و گوناگونی است که درباره جابر نقل شده است؛ چنان که برخی از این روایات به صداقت و علم جابر به اسرار اهل بیتk اشاره دارند. از سوی دیگر، روایاتی وجود دارند که بر اختلاط و ضعف جابر دلالت دارند. نجاشی و استاد او، شیخ مفید، از رجالیان و دانشمندان متقدم، بر اختلاط شخص وی تاکید دارند. حال آنکه موافقان وثاقت جابر، تضعیف جابر را شخص وی نمی دانند، بلکه آن را ناشی از راویان وی می دانند که بیشتر آنان از ضعفا و راویان بدنام به شمار می روند. موافقان وثاقت عمدتا متاخران متاخران و برخی معاصران شیعه هستند؛ حال آنکه بیشتر رجالیان متقدم و متاخر معتقد به ضعف جابر شده اند. از جمله رجالیان معاصر آیت الله خویی و علامه شوشتری اند که معتقد به وثاقت وی هستند و در دفاع از وی به روایاتی استناد کرده اند که این روایات یا راوی آن ها، خود جابر است یا سند آن ها ضعیف است یا مستندی نامعتبر یا روایات معارض دارند. آنان تضعیفات واردشده درباره جابر و روایات معارض را با وجوهی توجیه کرده اند که برخلاف ظاهر دلالت آن ها و ترجیح بلامرجح است و بر این اساس، به نظر می رسد ادله قول به وثاقت جابر بن یزید جعفی ناتمام است.

نظام حدیث پژوهی شیعه در دوره معاصر نیازمند بازشناسی و بازسازی نشانه هایی است که با آن بتوان میراث برجای مانده از دوره معصومینk را با سازوکاری روشن تر و واقعی تر به عنوان منبعی معتبر مورد استفاده قرار داد. این امر مستلزم شناسایی دقیق روش های متداول و معمول نزد عالمان و محدثان شناخته شده پیشین است. یکی از حدیث پژوهانی که آثارش از زمان نگارش مورد توجه فقها و اندیشمندان علوم اسلامی قرار گرفته، شیخ حر عاملی است. وی تلاش می کرد تا با بازشناسی و بازسازی قراین اعتبار در نظام حدیث پژوهی متقدمان و تقویت آن ها دیدگاه اخباریان را رونق داده و دایره صحت را توسعه ببخشد. به نظر می رسد بر اساس واقعیت های تاریخ تطور اعتبارسنجی، آرای شیخ حر عاملی بتواند برخی از نقاط مبهم این نظام را رفع و آن را بهبود ببخشد. مهم ترین آرای او پیرامون اعتبارسنجی و ارزش گذاری حدیث در خاتمه کتاب وسایل الشیعه با عنوان «فواید» نمود یافته است. بازخوانی این قراین در بازیابی نظام متقدمین امری راهگشاست.

این مقاله که بر روش توصیفی تحلیلی استوار است، به بررسی تفاسیر آیه «و إن یکاد» در فریقین پرداخته و خاستگاه تفکر ارتباط این آیه در دفع چشم زخم را بررسی کرده است. لذا به این نتیجه دست یافته که به همراه داشتن آن در بین مردم به عنوان آیه ای از قرآن با نگاه تبرک یا برای تذکر این مسیله، قابل تایید است ولی هیچ قرینه ای یافت نشد که نشان دهد این آیه به دفع چشم زخم کمک می کند؛ زیرا ادعای دفع چشم زخم با آیه مذکور تنها به روایتی از حسن بصری بازمی گردد که به سبب ضعف سندی و رجالی، غیرمستند است ولی به رغم ضعف رجالی، روایت ایشان در تفاسیر اهل سنت مورد توجه قرار گرفته، گسترش یافته و از این طریق به تفاسیر شیعه نیز انتقال یافته است. علاوه بر اینکه قبل از قرن ششم هجری قمری، اثری از این روایت در هیچ منبعی یافت نمی شود.

مقاله پیش رو در مقام پاسخ به این پرسش است که آیا نویسندگان متون اولیه حدیث تحت تاثیر سیاست حاکمان جور، اقدام به تدوین سیاسی حدیث نموده اند؟ در نتیجه این پژوهش، با روش تحقیق به صورت کتابخانه ای و روش اندیشه ورزی تحلیلی و استنباطی روشن می شود که سیاست در پاره ای موارد هم در استخدام نویسندگان حدیث و هم در تدوین حدیث، تاثیر مستقیم داشته است؛ به گونه ای که تدوین سیاسی حدیث نیز رخ داده است. با بررسی احادیث سیاسی تدوین شده، می توان «همسویی مضمون روایات با سیاست حاکمان جور» را در بسیاری از موارد، قرینه ای بر عدم صحت آن روایات دانست.

در روایتی در کتاب کافی از امام صادقR از چگونگی قرار گرفتن زمین سوال شده است. در پاسخ منسوب به امام آمده است که زمین بر پشت ماهی است. این حدیث که در این جستار از آن با عنوان «حدیث حوت» یاد می کنیم دارای سندی صحیح است، اما ظاهر آن با قطعیات علمی و تجربیات مسلم بشری ناسازگار است. برخی از حدیث پژوهان درصدد برآمده اند با ارایه راهکارهایی معنای حدیث را روشن کنند اما ناموفق بوده اند. روشی که ما در بررسی این حدیث برگزیده ایم توجه به پیشینه تاریخی آن است. برای این منظور احادیث هم خانواده این حدیث را در سه دسته بیان می کنیم و سپس با بررسی این روایات و کتب گذشته همچون کتب یهود با شباهت های حیرت آوری همچون یکسان بودن نام ماهی و گاوی که گفته شده زمین بر آن ها استوار است مواجه می شویم. با توجه به شواهد دال بر اسراییلی بودن این روایت، نبود توجیه معقول و منطقی برای آن، مخالف بودن با قطعیات علمی و عدم کارایی خبر واحد در این گونه موارد ناچار به طرح این حدیث هستیم.

آگاهی از تاریخ اندیشه ها هر محققی را ناگزیر رهسپار کانون های زایش آن تفکر می کند. بنابراین پی جویی از تاریخ تفکر و سیر اندیشه شیعی نیز نیازمند آشنایی و واکاوی حوزه های اندیشه ساز آن است. در این میان، حوزه حدیثی شیعیان در بغداد در تولید علم و عالم پروری از جایگاه ویژه ای برخوردار بود. در پژوهش حاضر، تاسیس این حوزه و مراحل بالندگی آن تا انتهای سده سوم و نیز عملکرد حوزه بغداد در سه عرصه علم آموزی، تالیف آثار و انتقال مکتوبات گذشتگان بررسی، تبیین و تحلیل می شود. بر اساس یافته های این پژوهش، پیشینه حرکت علمی شیعیان بغداد اغلب به عالمان محله کرخ در عصر صادقینv می رسد. تلاش علمی این گروه و جمعی از مهاجران کوفی در دوران تاسیس شهر بغداد به دلیل فقدان ظرفیت علمی لازم و شرایط سخت سیاسی به تاسیس حوزه بغداد نینجامید. این حوزه از زمان تاسیس تا انتهای قرن سوم سه مرحله را گذرانید. مرحله نخست(دوران مهاجران)، حوزه بغداد به وسیله عالمان مهاجر کوفی پایه گذاری شد. مرحله دوم(دوران بومیان)، شکوفایی این حوزه به دست عالمان بومی اش بود و حتی دوران خفقان متوکل نتوانست روند رو به رشد آن را متوقف سازد. مرحله سوم(عصر غیبت صغری)، تلاطم های عقیدتی مانع پویایی این حوزه به واسطه فعالیت عالمان بغدادی و رحله های علمی نشد. تجربه دو نمای متفاوت از علم آموزی، پرتالیفی، جامع نگاری های متعدد و پیشتازی در نگارش برخی تک نگاری ها که بررسی اعتبار این آثار نشانگر منزلت والای حوزه بغداد است و انتقال گسترده میراث معتبر و کهن ثقات متقدم شیعه، گزارشی از عملکرد حوزه حدیثی بغداد است.

وجود اصطلاحات و مجازها اعم از استعارات، کنایات، تشبیهات و... در متون، هر چند لازمه هر کلام رسا و شیوایی است، اما گاه موجب دشواری در فهم مراد جدی و معنای دقیق آن می گردد. این مسئله در متون روایی نیز به چشم می خورد به گونه ای که برای دستیابی به مقصود اصلی و مفاهیم صحیح این عبارات، در نظر گرفتن فضا و سبب صدور احادیث و سیاق کلام، امری لازم و غیر قابل اغماض است. عبارت کنایی «لا ابا لک» از جمله این اصطلاحات است که در وهله اول شبهه «وجود الفاظ دشنام گونه در کلام معصومانR» را به اذهان متبادر می سازد. این پژوهش، در پی زدایش ابهام از فحوای این روایات، با روش توصیفی استنتاجی در گردآوری مطالب و مقایسه تحلیلی داده ها، سعی دارد مفهوم صحیح و معادل امروزی تعبیر «لا ابا لک» را بیابد. مراجعه به مفاهیم لغوی و کاربست این اصطلاح در متون کهن و اصیل عرب، واکاوی دیدگاه شارحان و نیز سیاق و فضای صدور روایات، نشان می دهد که نه تنها مفهوم ذمی که نگاهی رایج و باوری عمومی است، همواره معنای دشنام و ناسزا نمی دهد، بلکه فراتر از آن، این عبارت کنایی در روایات صرفا به معنای نکوهش، مدح و تعجب به کار رفته است.

با توجه به جایگاه مهم شوخی در تعاملات انسانی و نمود آن، شادی، که نیاز ضروری روح آدمی است، واکاوی نحوه برخورد پیامبر اکرم2 و ایمهk در این باره به عنوان اسوه، بسیار حایز اهمیت است. در بررسی های اولیه، دو دسته روایت سلبی و ایجابی در این موضوع رخ می نماید. در این مقاله در درجه اول، چیستی شوخی، سپس جمع بندی روایات در این زمینه، شکل های وقوع شوخی در کلام معصومانk و اهدافی که آن بزرگواران از شوخی داشتند، مطرح شده است. در این نوشتار بر آنیم تا با جمع آوری داده ها به روش کتابخانه ای و تحلیل ادبی آن داده ها، تبیین شایسته ای برای این موضوعات ارایه دهیم.

در مصادر روایی فریقین، روایاتی وجود دارد که مرتبط با تفویض امر دین به پیامبر اکرم2 می باشد، که غالب آن ها از نظر سندی معتبرند و از لحاظ دلالی نیز علمای فریقین، تفویض تشریع به پیامبر2 را پذیرفته اند و معتقدند که تفویض به آن جناب و امر به اطاعت از ایشان، هرگز با توحید در طاعت منافات نداشته و اطاعت از ایشان، همان اطاعت از باری تعالی است؛ زیرا به دلیل تربیت الهی گونه حضرت که بر پایه حب پروردگار صورت گرفته، هرگز اراده ای خلاف اراده خداوند نداشته و هر حکمی که داشته در طول فرمایشات خالقش بوده و نه در عرض مشیت او. بنابراین، خداوند اجازه جعل برخی احکام را به رسول خویش داده و اطاعت از او را همانند اطاعت از خویش شمرده است و حکمت آن را امتحان مردم و شناسایی بندگان مطیع از عاصی بیان نموده است. البته دیدگاه یادشده، مورد تایید عقل نیز می باشد.

حفظ قرآن به معنای به خاطر سپردن آیات و سوره های آن، از زمان نزول قرآن تابه حال، همواره مورد عنایت مسلمانان قرار داشته و از ارزش و جایگاه والایی برخوردار بوده است. فراموشی الفاظ قرآن پس از حفظ آن نیز امری ناپسند قلمداد می شود. این باور گاه تا به آنجا پیش می رود که بر مبنای برخی روایات نظیر روایت نبوی «من تعلم القرآن ثم نسیه لقی الله اجذم» فراموش کننده قرآن، مستحق عقوبت در روز قیامت دانسته می شود. نویسندگان این مقاله، با روش «توصیف و تحلیل» برای دستیابی به مفهومی صحیح از حدیث یادشده، ابتدا با استفاده از قواعد و معیارهای حدیث شناختی، به بررسی سلسله سند حدیث می پردازند و اشکالات آن را مطرح می کنند، سپس با نگاهی به نظریات شارحان و محدثان، به تحلیل متن حدیث پرداخته و از مفهوم صحیح آن که نوعی تشبیه و یا کنایه است، پرده برمی دارند.

در میان اندیشمندان علوم اسلامی، به اعتبارهای مختلف، حالات و تقسیمات متنوعی برای رویا ذکر شده است که از جمله آن ها، تقسیم رویا به اعتبار شخصی است که در رویا دیده شده است؛ با این توضیح که مطابق روایت مشهور «من رآنی...»، «رویت معصوم در خواب» به دلیل ویژگی خاصی که دارد، با رویت دیگران یا دیگر چیزها متفاوت شمرده شده و ثمرات ویژه ای بر آن مترتب شده است. با وجود این، بسیاری از علما با تشکیک در سند یا مضمون روایت و یا با بیان معارضات عقلی و نقلی، از پذیرش آن امتناع کرده اند. در این جستار سعی شده است به بررسی و نقد نظریات مخالفان حجیت یا مقبولیت این گونه خاص از رویا پرداخته شود. مطابق یافته های این پژوهش، مجموعه روایات رویت معصوم در رویا یا در حد تواتر معنوی است و یا دست کم متظافر است؛ توجیهاتی که برای تاویل محتوا گفته شده، ضعیف و غیرقابل پذیرش است؛ و سرانجام، برخی تعارض های ادعایی واقعی نیست و برخی دیگر، قابل جمع هستند و نوبت به تساقط روایات نمی رسد. روشن است که در مباحثی از این دست، نقد ادله مخالفان، به معنی کاستی و ناکارآمدی ادله است و نه لزوما به معنای پذیرش قول مقابل.

حدیث، گزارش کننده سنت نبوی و ولوی است و بر پایه‏ای محکم و متین به نام سند استوار است. نقل حدیث همراه با سند مورد تاکید و توصیه معصومانk بوده است. یکی از طرق ارزشیابی حدیث، ارزیابی سند و راویان آن است. بدین سبب علمی به نام «علم رجال» تاسیس و ده ها اثر رجالی تدوین شده است. در میان کتب رجالی، کتاب جامع الرواه از موقعیت و جایگاه ویژه‏ای برخوردار بوده و دارای امتیازات مهم و سودمندی است. مولف اندیشور آن با مجاهدت علمی و تلاش بیست ساله خویش توانسته است تحولی درشناخت راویان و شیوه نقد سند به وجود آورد و روش نوینی را ابداع کند که در میان پیشینیان سابقه نداشته است. ایشان با این روش ابتکاری، توانسته است به آسیب‏شناسی اسناد روایات کتب اربعه حدیثی شیعه بپردازد و به نتیایج بسیار مهم و ارزشمندی درشناخت راویان و اسناد دست یابد؛ از جمله شناسایی تصحیف در نام راویان مانند تصحیف «حسین» به «حسن» و برعکس، شناسایی تصحیف در الفاظ تحدیث مانند تصحیف «عن» به «بن» و برعکس، تمییز راویان مشترک مانند تمییز «احمد بن محمد» که مشترک بین تعدادی از راویان ازجمله «احمد بن محمد بن عیسی اشعری»، «احمد بن محمد بن خالد برقی»، «احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی» است، شناخت مترادفات راوی و یکسان سازی عناوین متعدد مانند ثابت بن دینار، ثابت بن ابی صفیه، ابوحمزه ثمالی، الثمالی که همه آن ها یک شخص می باشند، شناخت تعلیق در اسناد، شناخت افتادگی در اسناد این مقاله به تبیین و توضیح منهج جدید و روش ابتکاری محقق اردبیلی و نتایج به دست آمده آن می پردازد.

در احادیثی از پیامبر2، بهترین زنان، کسانی معرفی شده اند که فرزند بسیاری به دنیا بیاورند. گاهی این احادیث، چالش هایی را ایجاد می کند و نپرداختن به آن ها موجب پذیرش حکم یکسان برای همه موقعیت ها می گردد که قصد شارع نیست و این، اهمیت و ضرورت امر را روشن می سازد. در این مقاله با مراجعه به قرآن و روایات و حکم عقل، بررسی می شود که داشتن این ویژگی، همیشه در اختیار انسان نیست؛ از جمله عقیم بودن و... . علاوه بر اینکه صرف داشتن فرزند، موجب فضیلت زنان نمی شود بلکه داشتن فرزند صالح است که زن را بهتر می کند. مطلب سوم اینکه حدیث به خیر و بهتر بودن پرداخته است و آن می تواند یک امر دنیوی باشد و ربطی به فضیلت نداشته باشد، و باتوجه به اینکه ملاک برتری انسان ها در آیات قرآن، داشتن تقواست، اموری که خارج از اختیار انسان باشد، نفیا و اثباتا نمی تواند معیاری برای فضیلت و یا رذیلت باشد.

بدون تردید کتاب صحیفه اهل الصفاء فی ذکر اهل الاجتباء نشان دهنده عمق تفکرات اخباری گری محمد بن عبدالنبی نیشابوری مشهور به میرزا محمد اخباری است؛ زیرا در این کتاب مبانی رجالی و حدیثی وی به خوبی انعکاس یافته است. سودجویی او از مباحث رجالی به دلیل تقابلی است که در این موضوع با جریان اصول گرای هم عصر وی پدید آمده بود. وی در این اثر کوشیده است تا از کیان احادیث در مقابل جریان اصول گرای عصر خویش دفاع کند. وی از سویی با بازخوانی آرای عالمان متقدم رجالی و از سوی دیگر با نقد آرای رجالی متاخران، درصدد است نظریه ای بدیع را در علم رجال و در عین حال مخالف با نظریه اصولیان عرضه کند.جستار پیش رو سعی نموده با بررسی کتاب میرزا محمد به مبانی رجالی وی دست یابد و از رهگذر این بررسی، تقابل های گفتمانی عصر وی را پی جویی نماید. در ادامه با تمرکز بر روش شناسی اثر، مزیت های آن از جمله توثیقات رجالی، صحت طرق روایات، نقد آرای مخالفان اصول گرا را مورد کاوش قرار دهد.