نشریه طبیعت ایران
سال پنجم شماره 4 (پیاپی 23، مهر و آبان 1399)

ساختار مناسب داشتن ساختار مناسب برای مدیریت محیط های طبیعی، یک موضوع بحث برانگیز و دایمی بین تصمیم گیران و تصمیم سازان منابع طبیعی کشور است. در این بحث ها عمده همگرایی ها به سمت داشتن یک ساختار مستقل و کارآمد است و بعضا عنوان وزارت منابع طبیعی و محیط زیست به صورت مستمر به گوش می رسد. حال سوال اساسی این است که دنبال چه نوع ساختاری باشیم و یا اصلا صرف تمرکز روی ساختار می تواند در جهت گیری های مدیریت منابع طبیعی موثر و کارساز باشد: 1-   داشتن یک ساختار کارآمد در مدیریت محیط های طبیعی کشور اجتناب ناپذیر است و این کارآمد بودن ارتباطی هم به مستقل بودن و یا نبودن آن ندارد و شاید بخش عمده این گرایشات به داشتن تشکیلات مستقل، ناشی از ضعف های ساختار داخلی و محتوای راهبردی و عملیاتی سازمان جنگلها و مراتع و آبخیزداری کشور باشد.

کشور ما از نظر تنوع گیاهی بخصوص از نظر گیاهان دارویی، جایگاه مناسبی در جغرافیای گیاهی جهان دارد. حدود 2 هزار گونه ازگیاهان بومی ایران دارای خواص دارویی، عطری، ادویه ای و آرایشی و بهداشتی می باشند، لذا مطالعه و تحقیق درباره ویژگی های گیاهان دارویی و اثر درمانی آنها و ترکیب های با ارزش دارویی ضروری و قابل توجه است. از یک طرف، طب سنتی مبتنی بر طبیعت ومتکی بر اصول و نظرات علمی و مشاهدات و تجربیات چند هزار ساله وجود دارد که در متون ارزشمندی مانند کتاب قانون ابن سینا ثبت و ضبط شده اند و می توان با رجوع به آنها دیدگاهی نسبت به برخی گیاهان پیدا کرد واز طرف دیگر منابع روز دنیا در خصوص اثبات اثرات دارویی گیاهان و یا مواد موثره خاص آنها در شرایط آزمایشگاهی و مطالعات حیوانی وجود دارد که انتخاب گیاهان را برای مطالعه و استفاده از خواص دارویی آنها ساده تر می کند.

مراتع کشور با توجه به تنوع گسترده اکولوژیکی و رویشگاهی، بخش عمده گونه های گیاهی، جانوری و سایر میکروارگانسیم ها را در خود جای داده است. در عین حال، این اکوسیستم ها، به شدت شکننده بوده و در معرض خطر تبدیل به رویشگاه های تخریب شده و بیابانی قرار گرفته است. بخش عمده ای از مراتع در ایران، تحت سیطره اقلیم های بیابانی، خشک و نیمه خشک قرار دارد و با تجربه تغییر اقلیم، گرم شدن کره زمین و از همه بالاتر، ظهور پدیده خشکسالی ممتد، در معرض تغییرات اساسی است. کاهش تولید، پایین آمدن حالت ارتجاعی و ظرفیت بازسازی، انقراض گونه ها و جابجایی مرز جوامع گیاهی، از جمله این تغییرات هستند. در چنین شرایطی، بهره برداری از این اکوسیستم ها از طریق چرای دام، تغییر کاربری، توسعه بهره برداری از معادن و تاثیرگذاری سایر برنامه های عمرانی و توسعه ای، به دلیل کم توجهی به مسایل محیط زیستی، زمینه تخریب و زوال کامل این رویشگاه ها (شکل1) را فراهم می کند و بستر مناسب برای بیابان زایی و تولید ریزگردها، به وجود می آید (جلیلی، 1396الف).

اجاره دهی مراتع از گذشته های دور در بین مالکین و دامداران رایج بوده است. مراتع عرفا ملک خان، ایل خان یا ایل بیگ ها محسوب شده و بهره بردای از آنها در ازاء دریافت حق علف چر در قالب تشکیلات و نظام ایلیاتی، میان واحد های خویشاوندی کوچکتر تقسیم می گردید. نظارت دستگاه های رهبری ایلات نیز از طریق سلسله مراتب ایلی صورت می گرفت تا از مراتع استفاده صحیحی به عمل آید (معین الدین و علیزاده، 1378). اسکان اجباری عشایر (تخته قاپو کردن عشایر)  با اهداف سیاسی، بتدریج زمینه را برای مدیریت مرتع بر اساس پروانه های چرا با هدف اعمال قانون مالکیت دولت و حذف پرداخت حق علفچر از سوی دامداران به مالکین قبلی را  بعد از سال 1320 فراهم نمود. ورود دانش نوین مرتعداری از خارج و ظهور افکار روشن فکر در امر مدیریت مراتع نیز مزید بر علت شد  تا در اوایل دهه 40 شمسی  بعد از ملی شدن جنگلها و مراتع کشور با مصوبه ای از هییت وزیران، دریافت پروانه توسط بهره برداران ذیحق الزامی گردد. در شرایط کنونی  نیز شناسنامه مرتع مبنای مدیریت مراتع فاقد طرح مرتعداری محسوب می گردد (محبی ، 1397 الف).

تنوع گیاهی با سرعت بی‏سابقه‏ای از بین می‏رود. در نتیجه اکوسیستم ها با مخاطرات زیادی روبرو هستند. حدود یک سوم از گونه‏های گیاهی جهان به دلایلی از جمله: بهره برداری و برداشت بیش از حد و بی رویه، آلودگی های محیط زیست، شهرنشینی، تغییرات کاربری اراضی، تغییرات جهانی آب و هوا و کشت گونه ‏های مهاجم با خطر انقراض روبرو هستند. تامین بذر و نهال مرغوب اولین نیاز برای احیاء عرصه های طبیعی است. باغ‏ های گیاه ‏شناسی نقش مهمی در توسعه و حفظ گونه‏ های گیاهی بر عهده دارند. درصد جوانه‏ زنی بذرهای جمع ‏آوری شده از باغ گیاه شناسی ملی ایران (100%) 46% تا 65% بیش از بذرهای عرصه های طبیعی از سه منطقه طبیعی در استان مازندران بود. پایه های سفیدپلت کاشته شده در باغ گیاه شناسی برای رشد و نمو و تولید نتاج برتر از پایه های موجود در عرصه های طبیعی بود. لیکن به خاطر حفظ تنوع ژنتیکی در عرصه های جنگلکاری و محدودیت تنوع و کمی تعداد پایه های سفیدپلت در باغ گیاه شناسی ملی ایران باید از پایه های موجود در همه رویشگاه ها و یا از باغ بذر سفیدپلت در آینده برای جنگلکاری استفاده گردد.

فلور گلسنگ در ایران، به لحاظ تنوع آب و هوایی، زمین شناسی و توپوگرافی فراوان، بسیار غنی بوده و از بیابان های خشک تا جنگل های سرد مناطق کوهستانی گسترده است و هنوز در مناطق زیادی از کشور، ناشناخته مانده و شامل بسیاری از گونه های جدید و یا نادر می باشد. گلسنگ ها ارگانیسم های همزیستی هستند که از یک بخش قارچی  (Mycobiont)  و یک بخش فتوسنتز کننده (Photobiont)  تشکیل شده اند که بخش فتوسنتز کننده ممکن است یک گونه جلبک سبز یا گونه ای سیانوباکتری باشد، در واقع، گلسنگ ها قارچ های تخصص یافته ای هستند که جلبک ها به عنوان منبع تامین غذای آنها بکار می آیند. گلسنگ ها بر روی بستر های رویشی بسیار متنوعی رشد و نمو می کنند و از اهمیت زیست محیطی زیادی برخوردار هستند. جمع آوری و شناسایی گلسنگ های استان کرمانشاه در راستای پروژهای ملی موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور و با هدف شناسایی و تهیه لیست گونه های گلسنگ استان کرمانشاه، از سال 1390 در دو فاز 4 ساله، به اجراء درآمد. در مدت اجرای این پروژه ها، به 109 منطقه جغرافیایی مختلف در محدوده 13 شهرستان استان کرمانشاه، مراجعه و تعداد 448 نمونه گلسنگ، جمع آوری گردید. بر اساس نتایج شناسایی نمونه های گلسنگ، 48 گونه گلسنگ در قالب 33 جنس و 15 تیره، برای استان کرمانشاه شناسایی گردید.

موضوعی که در این شماره نشریه طبیعت ایران مورد بحث قرار میگیرد نقش بانک های ژن در حفظ ذخایر ژنتیکی کشور است. حفاظت از ذخایر ژنتیک ، حفاظت از سرمایه ملی است و تمام کشورهای دنیا روی این موضوع حساس هستند و اقدامات مختلفی را انجام میدهند. باتوجه به تغییراتی که در طبیعت در حال وقوع است از جمله تغییر اقلیم و تغییر کاربری اراضی، ذخایر ژنتیکی گیاهی ما در معرض خطر بوده و ممکن است برخی گیاهان را در طبیعت از دست بدهیم. برای حفظ ذخایر ژنتیکی گیاهی کشورهای مختلف  تدابیری اندیشیده و راه کارهایی را پیش گرفته اند، یکی از آنها حفظ اندامهای گیاهای در بانکهای ژن است. هدف ما از گفتگو در مورد بانکهای ژن این است که اهمیت بانکهای ژن، اقدامات صورت گرفته در مورد بانکهای ژن گیاهی در کشور و چالشها و مشکلات پیش رو را بررسی کرده و راهکارهای لازم برای حفظ ذخایر ژنتیکی گیاهی را مورد بحث قرار دهیم.

1-  تیوری های تغییر اقلیم در ابعاد مختلف قابل بررسی می باشند. بخشی از آنها به مبانی نظری تغییرات اقلیمی ارتباط دارند. این مبانی مبتنی بر اصول علمی هستند که صحت قطعی وقوع بعضی از پدیده ها را بیان می دارند و یا مورد بحث و چالش قرار می دهند. مبانی نظری طرح شده بر اصولی قرار گرفته اند که علوم و دانش بشری تا کنون به آنها دست یافته است. بخشی از این مبانی نظری بر روی یک موضوع و یا پدیده خاص تمرکز پیدا کرده اند و برخی دیگر چند موضوع مرتبط و پیوسته را از نظر مفهومی پوشش می دهند. مخالفین و موافقین با مبانی نظری مرتبط با تغییر اقلیم، می بایست اصول علمی مورد استناد در این مبانی را، شالوده و اساس نظرات خود قرار دهند، تا مبتنی بر معیار ها و شاخص های پذیرفته شده علمی، قابلیت قضاوت منطقی را برای دانشمندان و علاقمندان به علوم فراهم نماید. 2- طبق معمول پیرو فراخوان جذب هیات علمی، دو سهمیه برای موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور از طرف وزارت علوم منظور شده بود. حدود 34 نفر برای این دو پست متقاضی شده بودند که بعد از بررسی از نقطه نظر ضوابط اعلام شده جذب، 26 نفر به مصاحبه دعوت شدند. طبیعی است که انتخاب دو نفر از بین این 26 نفر کار بسیار سختی بود. در حین مصاحبه، موقعیت علمی، اجتماعی و شخصیتی این افراد، انعکاس وضعیت جوانان تحصیل کرده این نسل بود. اغلب با زحمات زیاد این مسیر طولانی تحصیل را طی کرده بودند و در این مسیر، سرمایه کشور، خانواده و از همه مهم تر بهترین دوران عمرشان را هزینه کرده بودند.  بیشتر آنها جوانان با سواد و توانمندی بودند و با اشتیاق تمام تلاش داشتند آموزه های علمی خود را نمایان کنند. سن آنها بین 33 تا 39 سال بود. بجز دو تا سه نفر، سایرین مجرد بوده و تشکیل خانواده نداده بودند و در عین حال که خیلی با انگیزه نشان می دادند ولی هاله ای از نگرانی و ناامیدی در چهره و کلام آنها قابل مشاهده بود.

شادروان محمد پیرصوفی املشی در 23 آبان سال 1349 در شهر شیراز در خانواده ای متوسط دیده به جهان گشود و در 14 خرداد 1399 ناباورانه و بر اثر بیماری منحوس کووید 19 (کرونا) جان به جان آفرین تسلیم نمود. وی دوران دبیرستان را در سال 1367 با اخذ دیپلم تجربی در دبیرستان شهدای شیراز با موفقیت پشت سر گذاشت. ایشان سال بعد در رشته ی جنگلداری دانشکده منابع طبیعی دانشگاه گیلان پذیرفته شد و در سال 1372 دوره کارشناسی را به پایان رساند. پیرصوفی دوره کارشناسی ارشد را در رشته ی مهندسی منابع طبیعی- جنگلداری در دانشگاه تربیت مدرس ادامه داد و در سال 1377 این دوره را هم با موفقیت پشت سر گذاشت.  تقدیر چنین بود که زنده یاد پیرصوفی، در حالی که آماده ارایه رساله دکترای خود بود؛ در سن 50 سالگی دیده از جهان فروبندد و خانواده، دوستان، همکاران و جامعه جنگلبانی کشور را در غمی بی انتها فرو برد. وی در تاریخ 17 خرداد ماه در آرامگاه دارالرحمه شهر شیراز به خاک سپرده شد. روحش شاد و یادش همواره گرامی باد.

جایگاه حفاظتی گونهPaeonia wendelboi  بر اساس معیارهای اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) بررسی شد. این گونه انحصاری در استان گیلان و محدوده مرز بین استان های گیلان و اردبیل یافت می شود و در واریزه ها و صخره های بالاتر از دارمرز جنگل هیرکانی می روید. این گیاه با اندازه کوتاه و گل های زرد از دیگر گونه های این جنس در ایران تشخیص داده می شود. طی بازدیدهای انجام شده، شاخص هایی مانند تعداد رویشگاه ها، میزان حضور (EOO)، سطح تحت اشغال (AOO) و تعداد افراد بالغ در جمعیت این گونه بررسی شدند. به طوری که این گیاه با چهار جمعیت جدا افتاده و حدود 124 پایه بالغ، میزان حضور 1550 کیلومتر مربع و گستره حضور یک کیلومتر مربع در گروه گیاهان در بحران انقراض (CR) قرار می گیرد. تخریب زیستگاه و برداشت به عنوان گیاه زینتی از عوامل تهدید کننده این گونه هستند. پیشنهاد می شود برای حفاظت بهتر، این گونه نادر به عنوان اثر ملی طبیعی معرفی شود.

گونه شبدر کردستانی S.Yousefi, Assadi & Ghaderi Trifolium kurdistanicum گیاهی علفی و متعلق به خانواده Fabaceae است. این گونه بومی استان کردستان است و در رویشگاهی بسیار محدود در ارتفاع 2600 متری از سطح دریا در کوه های روستای بندول از توابع مریوان می روید. جایگاه حفاظتی این گونه بر مبنای مولفه های اتحادیه جهانی حفاظت (IUCN) در طبقه Critically Endangered یا «در بحران انقراض»  قرار می گیرد. اگرچه ایزوله بودن شبدر کردستانی فاکتور مهمی در حفظ و بقای این گونه تلقی می شود ولی بزرگ ترین مانع برای گسترش جمعیت های آن نیز به شمار می رود. ریزش های مهیب سنگلاخی و عدم پایداری خاک رویشگاه این گونه از تهدیدات جدی بقای آن محسوب می شوند. مهم ترین راهکار حفاظت از این گونه کمک به تکثیر آن از طریق بذر گیری و بذرپاشی در سایر رویشگاه های مشابه در کوه های اورامان است که نیازمند اعتبار و نیروی انسانی کارآمد است. همچنین می توان در باغ های گیاه شناسی و مزارع تحقیقاتی نیز آن را تکثیر و از انقراض آن جلوگیری نمود.

چرا حضور گیاهان و جانوران در برخی مناطق پررنگ و در برخی دیگر کم رنگ است؟ این پرسش بزرگ ترین سوال مطرح شده در علم زیست شناسی است. درک چگونگی تکامل و گسترش گونه ها و غنای بیشتر آنها در برخی مناطق، کلید شناسایی و حفاظت از دنیای پیرامون است. در مطالعه ای جدید، دانشمندان زندگی گیاهان را در کوه های هنگ دوان چین (Hengduan)، هیمالیا و چینگ های-تبت (Qinghai-Tibet) بررسی کردند. آنها با استفاده از DNA در شناسایی شجره نامه گونه های گیاهی، ردپای رشته کوه های شکل گرفته در 30 میلیون سال پیش و باد و باران های موسمی پس از آن را در تنوع گیاهی امروز این منطقه یافتند. این پژوهش یک نمونه مشخص از چگونگی تاثیر تغییرات آب و هوا و محیط بر زندگی روی کره زمین است.  ری (Ree) در این تحقیق، گیاهان در حال رشد مناطق کوهستانی را در ارتفاعات هنگ دوان در جنوب غربی چین بررسی کرد. از نظر او این منطقه به نسبت کوچک، به عنوان بخش فوق العاده جالبی از جهان و پناهگاه یک سوم کل گونه های گیاهی چین است. در کوهستان هنگ دوان مناظر زیبایی از جنگل های مخروطی، نهرهای خروشان، دره های ناهموار و علفزارهای مملو از گیاهان وحشی به چشم می خورند.

بر اساس گزارش مروری محققان فدراسیون ملی حیات وحش ایالات متحده آمریکا (National Wildlife Federation)، ارزش های حفاظتی طبیعت و تاثیر زیرساخت های سبز در مقابله با مخاطرات طبیعی از جمله تغییرات اقلیمی از زیرساخت های سازه ای بسیار بیشتر است. در طول دو دهه اخیر مطالعات ارزیابی و کمی سازی اثربخشی زیرساخت های طبیعی روی سیل ها، طوفان ها، آتش سوزی ها و سایر بلایای طبیعی بر این موضوع تاکید دارند که اکوسیستم های طبیعی از جمله تالاب ها، دشت های سیلابی، کوهستان ها و جنگل ها در کنار سایر سودمندی های اقتصادی، فرهنگی و معنوی برای جامعه در کاهش ریسک مخاطرات طبیعی نیز اثربخشی فراوانی داشته اند.

جلبک های سبز موجودات فتوسنتزکننده ای هستند که بیشتر در دریاچه ها و برکه ها زندگی می کنند. آنها نیز، مانند بیشتر موجودات، یک ریتم سیرکادین یا ساعت بیولوژی برای درک شب و روز دارند که فعالیت های فتوسنتزی روزانه آنها را تنظیم می کند. گروهی از محققان دانشگاه ناگویا Nagoya ژاپن، مکانیسم درک شب از روز جلبک های سبز را کشف کردند. این یافته ها در مجله PLOS Genetics به چاپ رسید. گروهی متشکل از تاکویا ماتسوTakuya Matsuo  از مرکز تحقیقات ژن و همکارانش در دانشگاه ناگویا با استفاده از گونه ای از جلبک های سبز آب شیرین به نام Chlamydomonas reinhardtii مطالعاتی را در مورد ساعت بیولوژی جلبک ها انجام دادند. ماتسو می گوید: «ما پیش از این دریافته بودیم که ژنی به نام ROC75 در ساعت بیولوژی جلبک  C. reinhardtii نقش دارد.»

مراتع سطح قابل توجهی از اراضی کشور را به خود اختصاص می دهند که دارای فلور غنی با گونه های بسیار باارزش از نظر علوفه ای و حفاظتی هستند. براساس تعریفی که توسط انجمن مرتعداری ایران در سال 1383 ارایه شده است، مرتع زمینی است اعم از کوه و دامنه و یا زمین مسطح با پوششی از نباتات طبیعی خودرو که پوشش گیاهی آن علفی، بوته ای، درختچه ای و یا به صورت پراکنده دارای درخت بوده و به عنوان منبع تولید غذا برای دام اهلی و حیات وحش و یا سایر مواهب طبیعی مورد استفاده قرار می گیرد. از سالیان پیش به دلیل بهره برداری های نامناسب و تخریب محیط زیست و درنتیجه فشارهای وارده بر عرصه های مرتعی کشور، پوشش گیاهی این رویشگاه ها در معرض آسیب جدی قرار گرفته است و بسیاری از گونه های علوفه ای مرغوب در معرض خطر انقراض قرار دارند. برای رسیدن به تولید بهینه و بهره برداری پایدار، افزایش کمی و کیفی پوشش گیاهی از مهم ترین اهدافی است که در مدیریت مرتع دنبال می شود، زیرا با افزایش پوشش گیاهی، افزایش تولیدات مرتع، حفاظت خاک و جلوگیری از فرسایش و جابجایی آن، افزایش بیشتر نفوذ آب در مرتع و بهبود شاخص های اساسی، پایداری اکولوژیکی تضمین می شود.