مجله علوم سیاسی
پیاپی 51 (تابستان 1399)

سلسله انقلاب ها و اعتراضات در کشورهای عرب خاورمیانه و شمال آفریقا که از سال 2010 آغاز شد به عنوان پدیده ای فراگیر با وسعت عملکرد بالا اکثر کشورهای عربی منطقه ی خاورمیانه و شمال آفریقا را در نوردید و کشورها بطور مستقیم و یا غیرمستقیم از تبعات منفی این بحران متضرر شدند. اما در این بین کشور قطر نه تنها درگیر این گونه اعتراضات نشد، بلکه با تثبیت ثبات سیاسی در داخل توانست اهداف مورد نظر خود را پیگیری نموده و به نقش آفرینی رو به گسترش خود در منطقه ادامه دهد. در این پژوهش نویسندگان درصدند دریابند که با توجه به شباهت های ساختاری نظام سیاسی در کشورهای منطقه علی الخصوص شیخ نشین های خلیج فارس، چگونه در شرایطی که کشورهای دیگر درگیر مقابله با بحران سیاسی ناشی از بهار عربی بودند و یا برای جلوگیری از ورود تبعات آن به درون مرزهای خود تلاش می کردند، قطر با اتخاذ رویه ای گوناگون و با کمترین تنش در داخل به پیگیری اهداف سیاست خارجی خود پرداخت؟ نویسندگان با استفاده از رویکردی تحلیلی-جامعه شناختی و بهره گیری تلفیقی از نظریات جامعه شناسی سیاسی و اقتصاد سیاسی به این نتیجه دست یافتند که پیگیری عوامل بلندمدت و کوتاه مدت مشروعیت زا در کنار سازوکار اقتصاد رانتی و اقدامات عاجل دولت قطر در برهه زمانی وقوع تحولات بهار عربی، در ثبات سیاسی قطر نقش اساسی ایفا کرده اند.

رشد اقتصادی چشمگیر قطر در دو دهه اخیر، این کشور را از جایگاه یک کشور کوچک و غیراثرگذار در معادلات بین المللی به بازیگری اثرگذار در سطح منطقه و جهان تبدیل کرده است. بخش اعظم ارتقاء جایگاه قطر در سطح بین المللی، مرهون بهره برداری از منابع عظیم انرژی و سرمایه گذاری منافع حاصله در مناطق مختلف جهان بوده است. رویکرد جدید قطر برای تنوع بخشی اقتصادی و دستیابی به توسعه متوازن و پایدار خصوصا پس از تحولات مرتبط با بهار عربی، سیاستگذاران قطری را به سمت بهره برداری از ظرفیت ها و تجربیات سایر کشورها سوق داده است. در این رابطه اروپا شریکی مهم برای قطر محسوب می شود. این مقاله با هدف بررسی روابط قطر با اتحادیه اروپایی بر اساس اولویت ها و منافع فعلی و آتی قطر از دو منظر روابط دوجانبه و منطقه با منطقه نگاشته شده است. سوال اصلی آن است که اولویت های سیاست خارجی قطر برای توسعه روابط با اتحادیه اروپایی کدامند؟ فرضیه این پژوهش آن است که اولویت اصلی قطر در گسترش روابط با اتحادیه اروپایی، توسعه روابط در عرصه های اجتماعی-اقتصادی است. با بهره گیری از روش توصیفی-تحلیلی این نتیجه حاصل شد که به دلیل اتکای امنیتی-دفاعی قطر به ایالات متحده و تلاش این کشور برای دستیابی به تنوع اقتصادی و توسعه پایدار، اولویت های سیاست خارجی قطر در ارتباط با اتحادیه اروپایی به سمت تعاملات اجتماعی-اقتصادی سوق پیدا کرده است. این رویکرد، اتحادیه اروپایی را به بزرگترین صادرکننده کالا و خدمات، و مهم ترین تامین کننده فناوری های روز و مهم تر از همه تامین کننده ملزومات تنوع بخشی لازم برای پیشرفت های اجتماعی-اقتصادی در جامعه قطر تبدیل کرده است.

تحلیل و بررسی سیاست خارجی ترامپ و تاثیر آن بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران از موضوعات مهم و نیازمند به پژوهش است. با روی کار آمدن دونالد ترامپ در سال 2016 م در آمریکا، سیاست خارجی این کشور دچار تغییرات اساسی شده است. ترامپ با اتخاذ راهبرد اول آمریکا و نفی مسئولیت های بین المللی و پیگیری سیاست خارجی منفعت طلبانه ناچار به مداخله گرایی گزینشی و سیاست خارجی تهاجمی شده است. خروج از معاهدات دو جانبه، چندجانبه و بین المللی مخاطراتی برای نظام بین المللی به وجود آورده است. این مقاله در تلاش است تا تاثیر سیاست خارجی دولت ترامپ بر امنیت جمهوری اسلامی ایران را بررسی نماید. سوال اساسی این پژوهش این است که سیاست خارجی و اقدامات ترامپ در خاورمیانه چه آثار و پیامدهای امنیتی بر ایران داشته است؟ پاسخ موقت به این سوال به عنوان فرضیه پژوهش این است که سیاست خارجی و اقدامات دونالد ترامپ برای جمهوری اسلامی ایران مشکلات و تنگناهای امنیتی به وجود آورده است. محقق با بهره گیری از نظریه ریالیسم تهاجمی به دنبال پاسخ به این سوال است. از نتایج این پژوهش می توان اشاره کرد که آمریکایی ها به دنبال سلطه و هژمون بر منطقه خاورمیانه و ایجاد نظم سیاسی جدید در آن و تضعیف محور مقاومت هستند و این عناصر به شکل گیری معمای امنیتی برای ایران تبدیل شده است.

شیوه های جایگزین حل و فصل اختلافات عبارت عامی است که به روش های حل و فصل اختلافات به صورت دوستانه و خارج از دادگاه اشاره دارد. در این شیوه طرفین اختلاف به جای توسل به دادگاه ها، دعوای خود را به کمک ثالث یا روشی که خود مناسب می دانند فیصله می دهند. داوری، مذاکره، میانجیگری، سازش، کدخدامنشی و روش های ترکیبی از مهم ترین این شیوه هاست. از سوی دیگر، حقوق بین الملل اقتصادی حوزه ای گسترده که شامل حقوق مالی و بانکی، خدمات و تجارت و حقوق سرمایه گذاری خارجی است. پرسش اساسی این تحقیق این است که شیوه های جایگزین چیست و در تصفیه اختلافات ناشی از حوزه اقتصاد بین الملل تا چه میزان کارآ و اثربخش است؟ پژوهش حاضر از روش توصیفی- تحلیلی استفاده شده است و نتایج آن نشان می دهد که منشاء بروز اختلافات اقتصادی عمدتا ناشی از تفسیر یا اجرای قراردادهای تجاری و موافقتنامه های بانکی و مالی، اختلاف ناشی از سلب مالکیت و یا اختلاف ناشی از خدمات است. بالحاظ اینکه تابعان حقوق بین الملل اقتصادی متنوع بوده و اشخاص حقیقی را نیز شامل می گردد و اختلافات این حوزه از پیچیدگی های زیادی برخوردار است؛ طرفین اختلاف معمولا تمایلی به ارجاع اختلاف به دادگاه های دولتی و مراجع قضایی ندارند، در نتیجه استفاده از شیوه های جایگزین برای حل اختلافات اقتصادی می تواند موثرترین مکانیزم حل و فصل اختلافات حوزه اقتصادی باشد.

یازدهم سپتامبر صرفا یک حادثه بود، اقدامات بعد از ان هم بیشتر عکس العملی به جبران ان حادثه بوده است . جمهوری اسلامی بعد از یازدهم سپتامبر در مقطعی کوتاه با همراهی هژمون در منطقه نیوریالیستی رفتار کرده اما بر اساس رویکرد ایدیولوژیک انقلاب اسلامی ایران، این کشور همواره بر خلاف این نظریه عمل نموده و میتوان بر اساس عملکرد این کشور و همچنین داده های مورد بحث در پژوهش ریالیسم نیوکلاسیک را بعد از یازدهم سپتامبر مبنای سیاست خارجی ایران قلمداد نمود. تلاش ایران برای افزایش نقش منطقه ای بیشتر با هدف افزایش امنیت نسبی صورت می گیرد (ریالیسم تدافعی)همچنین اهداف وراهبردهای سیاست خارجی ایران بیشتر تدافعی و عمل گرایانه است . بعد از انقلاب اسلامی و تضاد ایدیولوژیک و استراتژیک با امریکا ، ایران برای ضعف نظامی خود در برابر امریکا و مقابله با جنگ اقتصادی غرب به تقویت توان نامتقارن خود در منطقه خاورمیانه مبادرت نمود(ریالیسم تهاجمی). حمایت از گروه های مقاومت منطقه فارغ از ایدیولوژی انها (فرقه گرایی مذهبی)، تولید و استفاده از سلاح های ساده ، کم هزینه و گسترش این نوع سلاح ها در منطقه (گرایش و تمایل به هژمون منطقه ای) دو تاکتیک مهم در دکترین نظامی ایران در نبرد نا متقارن است . نگارنده باروش کیفی و رویکرد توصیفی - تحلیلی در صدد پاسخ به سوال موجود و اثبات فرضیه خود از طریق داده های مورد بحث خواهد بود.

پژوهش حاضر درصدد بررسی نقش تشیع در تحولات سیاسی و اجتماعی تا دوران صفویی است. از این منظر پس از بسط فضای مفهومی موضوع، به بررسی شرایط سیاسی و اجتماعی تشیع و نقش آنها در تحولات تا دوران صفویی خواهد پرداخت. مطابق با مستندات موضوعی ارایه شده در این پژوهش، روش تحقیق، تاریخی-تحلیلی و روش گردآوری اطلاعات در این پژوهش، کتابخانه ای می باشد یافته های این پژوهش حاکی از آن است که: اولا؛ تشیع و گرایش به آن در تاریخ ایران یک پدیده‎ی تدریجی و در بستر تاریخی بود، اگرچه رسمیت آن در دوره ی صفویه به صورت دفعی رخ داد اما نقش تشیع در تحولات سیاسی و اجتماعی آهسته و آرام از همان قرن اول هجری بوده است ثانیا؛ شرایط مذهبی عصر حاکمیت مغولها بر ایران که تعصب خاص مذهبی نداشتند  موجب پیوند جریان تصوف و تشیع شده و صفویان و مریدان این خاندان، این پیوند را پذیرفته، به شیعیانی متعصب تبدیل و به مذهب شیعه توسط شاه اسماعیل در ایران رسمیت بخشیدند. ثالثا؛ نقش تشیع در دوره صفوی هم در زمینه سیاسی و هم در زمینه های علمی و فرهنگی و اقتصادی و اجتماعی، از جایگاه مهم و تثبیت شده و موثری برخوردار شده است که این موضوع سبب شده تا تشیع از یک مجموعه آموزه‎های عبادی و فقهی و البته در انزوا، خارج و به عنوان ایدیولوژی حاکم بر جامعه، پذیرفته شود.

ترکیه و اسراییل با هدف ایجاد ثبات و رشد اقتصادی، کاهش تنشهای سیاسی اقدام به برقراری روابط اقتصادی و فرهنگی نمودند. این پژوهش در صدد پاسخگویی به این سوال است که، پیامدهای اقتصادی-فرهنگی روابط ترکیه و اسراییل بر منطقه خاورمیانه از سال 1990 تا 2017 چیست؟ یافته های این پژوهش نشان میدهد که، اسراییل با هدف توسعه و گسترش رشد اقتصادی در برابر کشورهای عربی، ایجاد هژمونی اقتصادی و تلاش برای صادرات گاز به اروپا، منزوی ساختن ایران در منطقه، اقدام به گسترش روابط با ترکیه نمود. از سویی دیگر، اسراییل تلاش نمود تا از طریق رابطه با ترکیه شوک ناشی از تغییرات فرهنگی را در منطقه خاورمیانه کاهش دهد. هویت سازی جدید، پذیرش هولوکاست از سوی ترکیه و عربستان سعودی، توسعه گردشگری، شکل گیری هویت مشترک، نهاد سازی سبب کاهش هزینه های عادی سازی روابط دولتهای عربی و اسراییل شد. این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای جمع آوری شده است.

این مقاله، به تاثیرگذاری انقلاب اسلامی ایران، در گسترش اسلام خواهی در دنیای عرب و چالش های گسترش اسلام سیاسی الهام گرفته از انقلاب اسلامی، که دنیای عرب با آن مواجه شده است؛ می پردازد. وقوع انقلاب اسلامی در ایران، بر تحولات سیاسی و اجتماعی کشورهای عربی تاثیرگذار بوده است، به طوری که سبب احیای نیروی عظیم اسلامی برای بازسازی اجتماعی و ترسیم هندسه سیاسی جوامع عربی، بر طبق ارزش های ضد سلطه اسلامی شده است. اما گسترش اسلام سیاسی الهام گرفته از انقلاب اسلامی ایران، با چالش هایی نیز در دنیای عرب روبرو بوده است که در این مقاله، در سطح درونی دولت های عربی به آن پرداخته شده است. این چالش ها را می توان به سه دسته چالش ژیوپلیتیکی، جریان های وابسته افراط گرا و چالش سکولاریسم تقسیم کرد. بنابراین، تحت تاثیر انقلاب اسلامی ایران در دنیای عرب، فراتر از سایه اسلام افراطی، یک انقلاب و دگرگونی وسیع اجتماعی - ایدیولوژیکی در حال وقوع است که بر پایه ارزش های اسلامی، متن و محتوای ارزشی، سیاسی و اجتماعی جوامع عربی را در چارچوب حکومت ها و ساختارهای مردم سالارانه باز تعریف کرده؛ به گونه ای که این بازتعریف، شکل گیری فرمانروایی متعالی در متن ارزش های اسلامی را در این جوامع ناگزیر ساخته است، گرچه این امر با چالش های افراط گرایی و دستورکارهای نظام های سیاسی محافظه کار دنیای عربی نیز مواجه است. روش تحقیق در این پژوهش مبتنی بر روش توصیفی تحلیلی و شیوه گردآوری داده های آن مبتنی بر روش کتابخانه ای است.

برای اغلب تحلیل گران پیروزی ترامپ ، یک رویداد غیرمنتظره بودو مطالعه و تجزیه تحلیل سیاست خارجی ترامپ را از اهمیت بالایی برخوردار نمود. سیاست خارجی آمریکا از ابتدا تا سال 2016 اولویتها وشیوه های متفاوت داشته، اما ماهیت آن تغییر ناپذیر بوده است. مقاله حاضر به بررسی سیاست خارجی آمریکا و ترامپ درخاورمیانه می پردازد . این مقاله به ویژگی مولفه های کلیدی تعیین کننده سیاست خارجی آمریکا در خاورمیانه پاسخ می دهد. در پاسخ به این سوال به بررسی مهم ترین وشناخته شده ترین مولفه های سیاست خارجی آمریکا پرداخته شده است. یافته های پژوهش نشان می دهد که نظریه ریالیسم تهاجمی ضمن ماهیت بنیادی - نظری ،از ماهیت کاربردی برخوردار است. این نظریه پاسخ مناسبی به رفتار بازیگران نظام بین الملل داده است. این مطالعه از نوع نظری - بنیادی بوده و به روش توصیفی - تحلیلی با بهره گیری از منابع کتابخانه ای صورت پذیرفته است .