فصلنامه تاریخ روابط خارجی
پیاپی 81 (زمستان 1398)

در مورد تاریخ روابط ایران و لهستان منابع متعددی به رشته تحریر درآمده است. سابقه اولین ارتباط بین دو کشور به دوره صفویه بازمی گردد، اما با انقراض حکومت صفویان و تجزیه لهستان این روابط رسمیتی پیدا نکرد. مذاکره به منظور برقراری روابط سیاسی بین دو کشور از اواخر قرن دوازدهم هجری شمسی آغاز شد. قبل از برقراری روابط رسمی بین دو کشور، فردی به نام مسیو ورتهیم سرکنسول افتخاری ایران در ورشو بود و همزمان نیز ایران برای برخی از نمایندگان خود مانند نبیل الدوله و یمین خاقان از ورشو آگرمان گرفت. مذاکرات مربوط به انعقاد عهدنامه دوستی و تجارتی بین دو کشور در ورشو انجام شد و سرانجام در سال 1305ش. در تهران به امضای نمایندگان دو کشور رسید. این عهدنامه در سال 1306ش. برای تصویب به مجلس شورای ملی ارسال شد و پس از انجام برخی اصلاحات، در سال 1307ش. به طور رسمی بین طرفین منعقد شد. نوشته حاضر، در پی بررسی جزییات مذاکرات بین ایران و لهستان به منظور ایجاد روابط سیاسی است.این پژوهش بر اساس اسناد موجود در آرشیو مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران انجام شدهاست.

آغاز مداخلات روسیه تزاری در قفقاز، مناسبات کریم خان زند و دولت عثمانی را در قبال حمایت از خان نشین ایروان در برابر تهدیدهای روسیه و گرجستان بهبود بخشید. اما این روابط دوستانه در مسئله بصره رو به تیرگی نهاد و مناسبات سیاسی جدیدی میان دو دولت شکل گرفت. در این بین، خوانین منطقه قفقاز و آذربایجان از جمله حسینعلی خان قاجار ایروانی متاثر از روابط پرتنش دو کشور، اقدام به اتخاذ موضع در این مسئله کردند. این سوالات مطرح است که خان ایروان در روابط خصمانه میان این دو دولت در مسئله بصره چه موضعی اتخاذ نمود؟ دولت عثمانی برای جلب همراهی خوانین قفقاز به ویژه خان ایروان چه سیاستی در پیش گرفت؟ خان ایروان به سبب داشتن مرز مشترک با دولت عثمانی و دوری قدرت جغرافیای سیاسی خان زند، به جانبداری از مواضع دولت عثمانی در غایله بصره پرداخت و اقدامات دولت عثمانی در ارسال نامه، هدایا و نمایش قدرت جنگی در مرزهای مشترک با قلمرو خوانین قفقاز و آذربایجان، در گرایش خان ایروان به دولت عثمانی در مسئله بصره نیز تاثیرگذار بود. این پژوهش با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی و بر مبنای منابع تاریخنگاری ایرانی و عثمانی، فرضیه مقاله را مورد بررسی قرار خواهد داد.

مراودات تجاری مشهد با شهرهایی چون هرات، کابل و قندهار در دهه های پایانی حکومت قاجار از اهمیت به سزایی برخوردار بود. پس از معاهده صلح پاریس (1273ق./1857م.) میان ایران و انگلیس که به جدایی هرات و به رسمیت شناختن استقلال افغانستان از طرف ایران انجامید، سرانجام پس از چند دهه کشمکش، روابط اقتصادی ایران و افغانستان در زمینه تجاری وارد مرحله جدیدی شد. هدف از پژوهش حاضر با تکیه بر روش تحلیلی- توصیفی، پاسخ به این پرسش ها است که پس از جدایی هرات و فروکش کردن تبعات این جدایی، در بازه زمانی 1344-1313ق. چه کالاهای در مسیر هرات و مشهد مبادله می شد؟ چه عواملی بر تجارت این دو شهر موثر بود؟ و موانع عمده این تجارت چه بود؟ با وجود کمبود منابع در این زمینه و ضرورت مطالعه جزیی نگر، یافته ها حاکی از آن است که ناامنی مسیرهای تجاری و دریافت عوارض گمرکی از کالاها، مشکل اساسی تجارت مشهد و افغانستان به ویژه ایالت هرات در سه دهه پایانی حکومت قاجار بوده است.

مناطق اطراف دریای خزر کم وبیش در طول تاریخ مورد استفاده بازرگانانی بود که به دنبال تجارت با ساکنان این منطقه و یا نواحی مجاور بودند. در دوره صفوی نیز تجارت در این مناطق و به خصوص در ناحیه قفقاز همچنان ادامه داشت و بازرگانان با تشکیل کمپانی های تجاری و حمایت از سوی صاحبان قدرت در شهرهای تجاری این منطقه به دادوستد می پرداختند. مراکزی مانند دربند، شماخی و بردعه مرکز مبادلات اکثر بازرگانان داخلی و خارجی بود و این ناحیه به عنوان شاهراهی برای ارتباط مراکز تجاری جنوب دریای خزر به شمال به شمار می رفت. بااین همه، برخی موانع سیاسی و طبیعی، روند بازرگانی منطقه قفقاز و اطراف دریای خزر را کند و گاه متوقف می ساخت. همجواری ایران با قدرت هایی چون روس و عثمانی و تلاش این قدرت ها برای دستیابی به دریای خزر و مناطق جنوبی و غربی آن که نقش مهمی در مناسبات تجاری عصر صفوی داشت، درگیری های متعددی را میان ایران و آن کشورها به همراه می آورد که این امر رونق تجاری این منطقه و رفت وآمد کاروان های بازرگانی را با محدودیت هایی مواجه می ساخت. علاوه براین، مشکلات جغرافیایی نیز در کند شدن روند تجارت این ناحیه دخیل بود. در پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای، نقش و جایگاه دریای خزر و منطقه قفقاز در تجارت عصر صفوی، مبادلات بازرگانی در اطراف این دریا و ناحیه قفقاز و موانع و مشکلات موجود در مسیر بازرگانی این دوره بررسی خواهد شد.

طی سال های جنگ جهانی دوم، به تدریج نفوذ انگلستان به عنوان قدرت برتر در منطقه خلیج فارس رو به کاهش نهاد و نفوذ آمریکا ابرقدرت جدید غرب در منطقه گسترش یافت و به حضور انگلستان نقش جانبی داده شد. در این راستا روسای جمهور آمریکا، منافع کشور خود را در منطقه خلیج فارس حیاتی توصیف کردند. این مقاله بر آن است تا زمینه های حضور آمریکا در خلیج فارس با محوریت کشور ایران در خلال سال های 1347- 1320ش./1968- 1941م. را مورد بررسی قرار دهد. تحولات سیاسی پس از پایان جنگ جهانی دوم، دکترین اتخاذشده از سوی روسای جمهور وقت آمریکا جهت نفوذ سیاسی ایالات متحده در منطقه خلیج فارس، تامین امنیت رژیم صهیونیستی و نقش ایران در جنبش ظفار طی این برهه زمانی، از مهم ترین موضوعات مورد بحث در  مقاله حاضر خواهد بود.

وجود آثار تاریخی مربوط به دوره صفویه در موزه ها و مجموعه های اشراف ژاپنی حکایت از برقراری رابطه غیرمستقیم بین دو کشور ایران و ژاپن در قرن هفدهم میلادی دارد. هدف مقاله حاضر، بررسی مصداقی برخی منسوجات، پارچه های ابریشمی و فرش های به جا مانده از دوره صفوی در ژاپن است. چگونگی راه یافتن این آثار به دربار سلطنتی، خاندان های اشرافی، بازار شهر ادو و دیگر نقاط ژاپن از دیگر اهداف تحقیق است. شناخت اقشار مصرف کننده این نوع منسوجات می تواند به شناخت بهتر تاریخ اجتماعی ژاپن در دوره حکومت خاندان توکوگاوا کمک نماید. اسناد و شواهد نشان می دهد که بیشتر این آثار توسط شرکت هند شرقی هلند یا بازرگانان دیگر کشورها به دربار خاندان سلطنتی و خانه اشراف راه یافته و در مراسم اعیانی مانند جشن چای مورد استفاده قرار گرفته است. در این تحقیق، مواد به کار رفته در منسوجات و نوع طرح و رنگ ابریشم مورد استفاده در آن با دیگر آثار به جا مانده در موزه لوور و اماکن مقدس نجف مقایسه می شود. نویسنده با تمرکز بر چند نمونه به دنبال یافتن پاسخ عینی برای سوال های مطرح شده در پژوهش حاضر است.