نشریه تاریخ اسلام در آینه پژوهش
سال شانزدهم شماره 2 (پیاپی 47، پاییز و زمستان 1398)

جانشینی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و رویداد غدیر همواره مطمح‌نظر عالمان شیعه و سنی بوده است، مستشرقان نیز بدین موضوع پرداخته‌اند. این پژوهش رویکرد مستشرقان به رویداد غدیر را ارزیابی می‌کند. برخی پژوهشگران رویکردها را بررسی کرده، اما آنها را ارزیابی ننموده‌اند. نگارنده درصدد ارزیابی رویکرد مستشرقان به رویداد غدیر با استناد به منابع معتبر تاریخی و حدیثی است. بدین‌روی، با روش توصیفی تحلیلی و با ابزار کتابخانه‌ای به این نتیجه دست یافته که برخی از مستشرقان با تکیه بر برخی از منابع اهل‌سنت، منکر رویداد غدیر شده‌اند که این با دلایل فراوانی از شیعه و سنی بر وقوع این رویداد با چالش روبه‌روست. برخی از مستشرقان نیز به تحریف رویداد غدیر و یا موروثی دانستن جانشینی روی آورده‌اند که به نظر می‌رسد ناآشنایی دقیق با باورهای شیعه سبب رویکرد مذکور گردیده است. اسناد فراوان دال بر ضرورت جانشینی امام علی علیه السلام رویکرد مستشرقان را با چالش جدی روبه‌رو می‌کند. از سوی دیگر، برخی از مستشرقان رویداد غدیر را بی‌طرفانه بررسی کرده‌اند.

مسئله شهادت ایمه اطهار علیهم السلام از مسایل بحث‌برانگیز در بین تاریخ‌نگاران و محدثان بوده است. اهمیت این مسئله به تاثیر آن در میزان نقش‌آفرینی‌های اجتماعی و سیاسی امامان شیعه برمی‌گردد. بررسی جریان‌شناسانه نگاه علمای شیعه به شهادت ایمه معصوم علیهم السلام نشان می‌دهد که مکتب حدیثی قم (شیخ صدوق) شهادت ایمه علیهم السلام را فراتر از یک خبر تاریخی، در شمار یکی از باورهای اعتقادی می‌داند (که رد آن معادل کفر است). اما مکتب عقلی بغداد (شیخ مفید) شهادت ایمه علیهم السلام را به عنوان یک خبر تاریخی (مثل دیگر اخبار) می‌داند که ارتباطی با عقاید شیعی ندارد (که تایید و رد آن، تاثیری در ایمان و کفر داشته باشد). بنابراین، گزارش‌های شهادت برخی ایمه علیهم السلام را تایید و بقیه را محل تردید می‌دانند. تاریخ‌نگاران شیعی بعد از شیخ مفید، تاثیرهایی از هر دو مکتب پذیرفته‌اند. برایند این اثرپذیری‌ها نشان می‌دهد که بیشتر تاریخ‌نگاران شیعه شهادت همه ایمه علیهم السلام را پذیرفته‌اند، اما آن را به عنوان یک باور اعتقادی قلمداد نمی‌کنند.

شمس‌الدین محمد ذهبی (م 748) یکی از مورخان بنام شافعی مذهب اهل‌سنت است. او در اثر خویش، المنتقی من منهاج الإعتدال، نقش حضرت علی علیه السلام در جنگ خیبر را مورد نقد قرار داده است. شهرت ذهبی در تاریخ و نیز جایگاه او در جامعه اهل‌سنت، سنجش داوری او را برای محققان و پژوهشگران لازم می‌دارد. براین‌اساس، پژوهش حاضر گزارش ذهبی را در خصوص نقش امام علی علیه السلام در رخداد خیبر، در سه محور ارزیابی کرده است:‌ فتح دژهای خیبر،‌ تصرف برخی قلعه‌ها با صلح یا جنگ، جدا کردن درب خیبر از آستان، نتیجه بررسی دیدگاه مورخان و ارزیابی محتوایی و سندی روایات مربوط به این گزارش‌ها، چنین است که ذهبی با وجود اعتبار سندی و صحت محتوایی گزاره‌های مذکور، که می‌تواند موجب پذیرش هر مورخ بی‌طرفی باشد، متعصبانه روایات را گاه مخدوش و گاه جعلی اعلام نموده است. او با بیان عدم چیرگی بر خیبر در یک روز و نیز اعلام اینکه برخی دژهای خیبر با صلح فتح شده و جعلی بودن گزارش جداسازی درب خیبر به دست حضرت علی علیه السلام، نقش آن حضرت در این غزوه و نحوه تصرف و حوادث پیرامونی آن را کم‌رنگ نشان داده است.

در کنار ضرورت مرزبندی علوم، همواره بحث ضرورت تعامل علوم برای کشف بهتر و کامل واقعیت مطرح بوده است. لیکن برخی معتقدند: محقق نباید با پیش‌فرض‌های اعتقادی وارد تحقیقات علمی شود. براین‌اساس، انسلاخ از اعتقادات کلامی را شرط ورود به تحقیقات تاریخی می‌انگارند. از منظر آنان، دخالت دادن اعتقادات کلامی در تحقیقات تاریخی، خلاف عینیت‌گرایی در پژوهش تاریخی است، و با سکولار بودن دانش مذکور سازگاری ندارد؛ زیرا موجب تحریف تاریخ می‌شود. در این نوشتار، ابتدا دلایل نظریه انسلاخ تبیین گردیده، سپس نقد و بررسی می‌شود. مهم‌ترین نقدهای این دیدگاه آن است که اولا، رویکرد عینی‌گرایی در روش تحقیق، بر مبانی معرفتی نادرستی استوار است. ثانیا، بر فرض پذیرش، این رویکرد مستلزم عدم جواز دخالت همه باورهای کلامی در تاریخ نیست. ثالثا، این رویکرد امروزه منسوخ شده است. علاوه بر این، دخالت اعتقادات کلامی در تاریخ‌پژوهی امری اجتناب‌ناپذیر است؛ زیرا بخشی از واقعیت‌های گذشته با دانش کلام قابل کشف است. همچنین دانش کلام با اثبات واقع‌نمایی برخی از متون دینی ناظر به تاریخ، منبع معرفت‌بخش تاریخی را به مورخ می‌نمایاند.

در نوشتار حاضر، در پاسخ به این پرسش که «پیدایش تشیع اثناعشری در چه تاریخی و چگونه بود؟»، رهیافت «شکل‌گیری به‌هنگام» تبیین شد. در این نوشتار، روش تاریخی کلامی، و هدف شناخت شکل‌گیری تشیع دوازده ‌امامی است و یافته‌ها عبارت است از:‌ واژه «امامیه» هم‌پایه با «اثناعشریه». ورای این عناوین، آگاهی شیعیان به اندیشه «دوازده امام» با ترویج روایات آن ارتباطی تنگاتنگ داشت. این روایات در اواخر عصر حضور و دوران غیبت صغرا ترویج شد. صرف‌نظر از آگاهی‌های دیرین و فردی راویان، بر پایه شواهد، اکثریت شیعیان در میانه غیبت صغرا و ابتدای غیبت کبرا دوازده‌امامی بودند، و این نشان از شکل‌گیری به‌هنگام مذهب داشت. در عصر حضور، فقط شناخت امام زمان و امامان پیشین لازم بود، و در عصر غیبت، اندیشه «دوازده امام» در تقابل با تداوم نامحدود امامان ضرورت یافت. براین‌اساس، شکل‌گیری تشیع اثناعشری برآمده از ضروریات اعتقادی و نیز «تقیه»، کاملا به‌هنگام بود، نه ناگهانی و با دگرگونی سریع اوضاع.

مسئله مورد بررسی در این مقاله، شیوه‌های برخوردانکار ی و اعتراض‌آمیز ایمه اطهار با گرایش‌های صوفیانه است. این مسئله با روش توصیفی تحلیلی و با رویکرد تاریخی و با تکیه بر منابع تاریخی و روایی بررسی و تحلیل شده است. شواهد تاریخی حاکی از پیدایش رفتار‌ها و اندیشه‌های صوفیانه در عصر ایمه است که نمود و ظهور آن در رفتارهایی همچون ترک دنیا، عزلت (کناره‌گیری از جامعه)، نکوهش نفس، ‌فقر، ‌ریاضت، گرسنگی و مانند اینها بوده و این نوع سلوک و سبک زندگی، واکنش ایمه را برانگیخته است. در این پژوهش ابتدا و از باب مقدمه، مهم‌ترین نمادهای گرایش‌های صوفیانه بیان شده و نقش و جایگاه این نمادها در افکار و زندگی عرفا و صوفیان قرون نخستین اسلامی بررسی گردیده است؛ سپس شیوه‌های مواجهه ایمه در مبارزه با چنین رفتارها و اندیشه‌هایی بحث و بررسی شده است. این بررسی روشن می‌سازد که سیره و روش برخورد اهل‌بیت با اندیشه‌های افراطی صوفیانه، انکار و نفی بوده و ایمه همواره کوشیده‌اند تا از شیوع این‌گونه افکار و رفتارها در بین مسلمانان جلوگیری کنند و در مقابل، رفتار صحیح اسلامی و قرآنی را متذکر شوند. شیوه‌های برخورد ایمه با گرایش‌های صوفیانه، در دو بخش علمی و عملی تبیین شده است.