نشریه افق های نو در فقه سیاسی
سال هشتم شماره 2 (پیاپی 8، پاییز و زمستان 1399)

پرسشی که این مقاله رسالت پاسخ دهی آن را به عهده دارد، این است که فرایند تحصیل امنیت بر اساس آموزه‎های فقه سیاسی اسلام؛ چگونه قابل تحقق است، و در مقایسه باروش تحصیل امنیت، در مکاتب دیگراز چه برجستگی‎های برخور داراست. درفرایند تحصیل امنیت، مکاتب مختلف، رویکردهای ویژه خویش را دارند. و این مسئله در دوران، بین روش های استفاده از: «زور» و «اقتدار» تا «اقناع» بر اساس رویکردهای مختلف، دور می‏زند. بر اساس رویکردهای دموکراسی مابانه نوعا سخن از اقناع گفته می‏شود. با این حال، در مکتب لیبرال؛ در این باب، مشی دوگانهدیده می‏شود؛ چه اینکه آنان از مولفه «اقناع» در برابر لیبرالها واز مولفه «زور» علیه کشورهای غیرلیبرال سودمی‏برند. در رویکرد شریعت گرایان، که چرخه روش تحصیل امنیت، بیشتر برآستانه اقتدار دورمی‏زند؛ تحصیل امنیت، دراسلام ابعادی زیادی دارد: همانند روش تحصیل امنیت سیاسی، نظامی، فرهنگی، اقتصادی، ومحیط زیست. امنیت سیاسی؛ ازطریق بر قراری عدالت و رعایت عدل وانصاف؛ مشورت، اعطای آزادی‎های لازم درزمینه مورد نظر، امکان‎پذیر است. امنیت اجتماعی؛ از طریق امربه معروف ونهی ازمنکر، نصحیت، تذکر، رعایت حریم خصوصی مردم. امنیت فرهنگی، درفقه سیاسی اسلام از طریق، هجرت، دعوت، امر به معروف ونهی از منکر، وپای بندی به آموزه‎های دینی، امنیت اقتصادی، از طریق بر قراری عدالت اجتماعی، توزیع عادلانه ثروت، مبارزه، با عوامل مخل امنیت اقتصادی، امنیت زیست محیطی؛ با رعایت قواعد فقهیم. جود درهمین زمینه، امکان‎پذیر است

بحث حق حاکمیت و مشروعیت حکومت از مهم‎ترین مباحث در اندیشه سیاسی اسلام می‫باشد. لذا مبنای مشروعیت و حق حاکمیت از موضوعاتی است که پژوهش حاضر آن را مورد بررسی قرار داده است. در بین اندیشمندان مسلمانان این اتفاق نظر وجود دارد که منشاحاکمیت در اسلام برخاسته از اراده الهی است و این حق در زمان پیامبراسلامj به آن حضرت واگذار شده بود و بعد از ایشان نظرات مختلفی تحت دو عنوان مکتب امامت و خلافت؛ در اسلام به وجود آمد. متفکران مکتب خلافت به دلیل اعتقاد به عدم نصب جانشین از سوی پیامبر اکرمj مردم را محور مشروعیت می‫دانند که امامت با اراده مردم از طریق نصب، انتخاب حل و عقد، بیعت و اجماع امت، استخلاف، شورا، غلبه و زور منعقد می‫گردد. اما مکتب امامت که معتقد‫است؛ پیامبراسلامj بعد ازخود جانشین تعیین کرده است، مشروعیت نظام سیاسی در اسلام را در زمان حضور متعلق به اجازه جانشینان آن حضرت می‫دانند. اما در زمان غیت که امام معصومm در جامعه حضور فزیکی ندارد؛ فقیهان عادل که عالم به احکام اسلام می‫باشند به عنوان نایب عام از طرف امام منصوب ‫اند. پس فقهاء از نظر مکتب امامت، در زمان غیبت، ولایت دارند و نظام سیاسی از مشروعیت برخور دار است که فقیه جامع الشرایط به طور مستقیم یا غیر مستقیم نظارت داشته باشد.

مقاله پیش رو چیستی و چگونگی کارکرد بانوان را در زمینه سازی، ایجاد، گسترش و ژرفنا بخشیدن به وحدت ملی و همبستگی سیاسی و اجتماعی می کاود و اندازه ای این تاثیر گذاری را در سطح فرد، خانواده و جامعه نشان می دهد. آموزه های دینی بانوان، اخلاق و خرد جمعی آنان، آمیخته با تجربه های بشری، دلایلی اند که ماهیت و میزان این همبستگی را آشکار می سازد و پیوندش را با وحدت ملی باز می گوید. افزون بر نقل و تبیین دلایل موافق، اشکالات فرضی مخالف هم در این نوشتار، طرح و پاسخ داده شده است. تاکنون پژوهشی با این رویکرد، در فعالیت‎های اجتماعی سیاسی بانوان صورت نگرفته است. بانوان در گستره ای اندیشه، حوزه های گفتاری و شیوه های رفتاری می توانند، تاثیر مستقیم و غیر مستقیم بر همبستگی اجتماعی و وحدت ملی افغانستان برجای گذارد. نخست، شیوه های ایجاد همبستگی با رفتار غیر کلامی و رفتار کلامی در راهکار وحدت ملی، تبیین شده است، آنگاه کارکرد غیر مستقیم زنان در ایجاد زمینه های همبستگی اجتماعی چون: ازدواج، تشکیل خانواده و تربیت فرزند. فعالیت های اجرایی دولتی و غیر دولتی، قانون گذاری و دادگری بانوان، در گسترش زمینه های وحدت ملی و همبستگی اجتماعی، به عنوان کارکرد های مستقیم تاثیر گذاری زنان در وحدت ملی و همبستگی اجتماعی بررسی شده است.

با مراجعه به آموزه‎های دین مقدس اسلام و بررسی امنیت اقتصادی به عنوان یکی از ابعاد مهم امنیت، روشن می‎شود که اسلام و به تبع آن فقهای کرام بصورت کلی در باب امنیت و به صورت خاص در باب امنیت اقتصادی به عنوان حاکمان اصلی در نظام سیاسی اسلام روی امنیت اقتصادی زیاد تکیه کرده است. زیرا یکی از مهم‎ترین نیازهای انسانی نیاز اقتصادی است. انسان برای ادامه حیات خود ناگزیر به کار و کوشش و تهیه‏ای نیازمندی‏های مادی خود می‏باشد. اقتصاد نه تنها در زندگی خصوصی و حیات اجتماعی افراد نقش دارد بلکه به عنوان متغیری برای در نظر گرفتن محتوای حکومتها نیز مطرح می باشد. در کل امنیت اقتصادی در اسلام از اهمیت خاصی برخوردار بوده و از حقوق اولیه انسان محسوب می شود. فقها معتقد اند، امنیت اقتصادی عبارت است از ایجاد نظم بین عوامل اساسی و تهیه مایحتاج معیشتی انسان یعنی منابع اولیه، تولید، توزیع کار و درآمد اعضای جامعه به گونه ای که نیاز ضروری آنها تامین شود و افراد جامعه از فقدان و یا حتی احتمال فقدان این ضروریات احساس خطر نکرده و آرامش و آسایش شان سلب نشود.

بحث سنت‎های الهی از جایگاه اساسی و مهم درهردو سطح نظری و عملی، برخوردار است. شناخت فهم و تحلیل مسایل جوامع بشری براساس سنت‎های الهی، باتوجه به ویژگی‎های الهی بودن، فراگیری انطباق با روابط علی- معلولی و برخورداری از روش خطانا پذیرمتکی بروحی، سازگاری با اختیار انسان و... راه های شناخت عمیق تر و مطمین فرا روی اندیشمندان و پژوهشگران، قرار داده و به لحاظ عملی نیز کاربست سنن الهی درساحت فردی و اجتماعی بیدارگر و حرکت آفرین بوده و را ه های اعتلای فرد و جامعه و جلوگیری از انحطاط فردی و اجتماعی را فرا روی انسان ها و جوامع انسانی قرار می‎دهد. ازین رو نوشته حاضر، با رویکرد توصیفی- تحلیلی، تعدادی ازسنت‎های مهم الهی را با رویکرد تطبیقی بااستفاده ازآیات قرآن کریم و برخی روایات، در مورد جوامع گذشته و توجه به وجه اشتراک آنها با جوامع حاضر، مورد بحث قرار داده و به این نتایج دست یافته است: 1- سنت‎های هدایت و ضلالت برهمه جوامع درگذشته و حال و آینده ساری و جاری بوده و باعث تغییرات گسترده در جوامع شده است؛ 2- جریان سنتهای امتحان و آزمایش، نیز برسرنوشت انسانها و جوامع تاثیرات تعیین کننده داشته است؛ برای انسانهای مومن و جوامع باورمند به ارزشهای الهی، باعث رشد و تعالی و کمال یابی گردیده و جوامعی که معتقد به دستورها و هنجارهای الهی نبوده در اثرامتحان و آزمایش، دچار انحراف، کوردلی(طبع قلوب) و فرورفتن در فساد و تباهی و گرفتاری در دام شیطان و در معرض سنت مکر و استدراج و سرانجام به سقوط و نابودی دچار شده‎اند.

مذهب تشیع مکتب اهل بیت عصمت و طهارت است واین مکتب تنها مکتبی است که بدلیل اعتقاد به وجود امام زمان# ارتباطش با وحی منقطع نگردیده واتصال به وحی دارد .آموزه‎های مکتب تشیع به واسطه عمق دانش و اگاهی امامان بسیار قوی بوده و برای کمال و سعادت انسان در دو دنیا کفایت می‎کند .اما مفاهیم بنیادی بسیاری وجود دارد که در مذهب تشیع بدان پرداخته شده است و ابعادش را شرح نموده است یکی از این مفاهیم مفهوم آزادی است که برای شان انسان و زندگی بشری ضرورت دارد و تا این اصل رعایت نگردد انسان به آرمان‎های انسانی و والای خود دست نمی‎یابد در فقه امامیه اصول و قواعدی وجود دارد که آزادی را اثبات نموده و انسان را برای اعمال خود مخیرگذاشته است. بنابراین، پژوهش حاضر که موضوع آن «بررسی مفهوم آزادی در فقه می باشد. به شرح و تفصیل مطلب ذیل پرداخته است. در ابتدا به مواردی چون بررسی تعاریف و معانی لغوی آزادی که از دیدگاه های مختلفی آزادی مورد بررسی قرار گرفته شده است سپس به علل عدم طرح آزادی در فقه سیاسی شیعه؛ جبر و اختیار و تاثیر آن بر فقه و فقها؛ نهی از پذیرش ارباب؛ نفی سلطه انسان بر انسان دیگر؛ فقه اصاله التکلیف و اصاله الاباحه؛ عدم طرح مباحات در فقه و پرداختن به واجبات و محرمات؛ اصول و قواعد فقهی؛ خیارات وفلسفه تشریع آنها. پرداخته شده است