نشریه آموزه های تربیتی در قرآن و حدیث
سال ششم شماره 1 (پیاپی 11، بهار و تابستان 1399)

هدف از پژوهش حاضر بررسی مبانی کنترل هیجان از دیدگاه قرآن با نقد نظریه پیازه است. پیچیده ترین ابعاد وجودی انسان، بعد روانی و معنوی اوست که بعد روانی انسان را هیجانات تشکیل می دهد و به سبب همین پیچیدگی هنوز دانشمندان نتوانسته اند به تعریفی جامع از آن دست یابند. این پژوهش با ارایه تعاریفی جامع از هیجان و تبیین مفاهیم اساسی مربوط به این مقوله روانشناختی، دیدگاه قرآن را به عنوان کامل ترین نسخه هدایت بشری در حوزه مدیریت و کنترل هیجانی با نقد نظریه پیاژه مورد بررسی قرار داده است. قرآن کریم برای مدیریت رفتار انسانی، انسان را به خودآگاهی، خودسازی و تهذیب و شناخت فضیلت ها و زیبایی های اخلاقی تشویق می کند که مقدمه ای برای خداشناسی است. این کنترل رفتارهای درونی و بیرونی، همان مدیریت هوش هیجانی است. با نگاهی به آیات قرآن مشخص می شود که تشویق ها، ترس ها و توصیه های قرآن برای زندگی دینی و ایمانی ریشه در هیجانات انسانی دارد. همین طور که نظریه هایی که روانشناسان غربی مثل پیاژه در باب موضوعات روانی مثل هوش و هیجان اراده نموده اند، یک نگاه متعالی از نوع نگاه ادیان الهی نیست، بلکه تحت تاثیر زیست شناسی، انسان را یک ارگانیزم بسیار پیشرفته می داند که برای رسیدن به تعادل نهایی و همچنین سازگاری با محیط و حل مشکلات خود نیاز به کسب دانش دارد. بنابراین باید روانشناسان مسلمان با انجام تحقیقات مبتنی بر منابع غنی اسلامی که در راس آنها کتاب وحی قرآن کریم قرار دارد، به این موضوع توجه نمایند که نظریه های برخواسته از ذهن و اندیشه روانشناسان غربی به خصوص در بحث هیجان و هوش هیجانی نمی تواند جوابگوی همه نیازهای جوامع اسلامی باشد بنابراین مطالعه کنترل و مدیریت هیجانات و هوش هیجانی از دیدگاه قرآن و از دیدگاه مکتب اسلام نیازمند مطالعات گسترده و از ابعاد گوناگون می باشد و این مطالعه می تواند به عنوان مقدمه ای برای ورود در این مبحث بسیار مهم و ضروری جامعه امروزی باشد.

تعادل توجه منطقی و خردگرایانه و نه عاطفی و احساسی صرف است که می تواند موجب تبلور حق گرایی و آرامش در جامعه شود. گاه در جامعه اسلامی خلل و نقصان در تربیت اجتماعی دیده می شود که می توان ردپایی از عدم رعایت اصل تعادل در رفتارهای انسانی را مشاهده نمود. در این پژوهش مفاهیم و آموزه های تربیتی تعادل در برخی تفاسیر به ویژه در تفسیر المیزان و فی ظلال القرآن، که نگاه اجتماعی بیشتری دارند مورد بررسی قرار گرفته است و وجه اشتراک و افتراق این دوتفسیر در بیان اصل تعادل ارایه گردیده است. صاحب فی ظلال القرآن،  تعادل را به طور صریح با نگاه به لایه های اجتماعی شرح و بسط داده است و المیزان با توجه به سیاق آیات به بیان علمی اصل تعادل پرداخته است. هدف این پژوهش مقایسه و تحلیل راهبردهای رسیدن به اصل تعادل از نگاه این دو مفسر است. روش این پژوهش، تحلیلی _ توصیفی می باشد. در این پژوهش افراط و تفریط و عدم تعادل، مهمترین آفت اجتماعی به شمار آمده است.

بخش نسبتا عظیمی از آموز های روایی به بیان ثواب اعمال اختصاص پیدا کرده که می توان با نگاه تربیتی آن ها را مورد تجزیه و تحلیل قرار داد. آموزه های مزبور از تنوع قابل ملاحظه ای برخوردارند که یکی از قالب های عام، استفاده از قالب تمثیل است. در تمثیلات ثوابی به لحاظ طبیعت تمثیل و تشبیه، ارزش «مشبه به» به مراتب بیشتر از «مشبه» بوده و بدین سبب انگیزه لازم برای انجام در مخاطب ایجاد شده است. یکی از تمثیلات ثوابی که کاربرد نسبتا فراوانی دارد، استفاده از قالب تولد دوباره می باشد. با پژوهشی که انجام یافت معلوم گردید قالب «کیوم ولدته امه» بیش از سی بار در روایات به کار رفته که همگی را می توان در سه محور مقدمات عبادت، عبادت و خدمات اجتماعی، ذیل هشت عنوان دسته بندی نمود: 1. وضو و غسل، 2. نماز، 3. روزه، 4. حج، عمره و زیارت، 5. قرایت قرآن، 6. ذکر و دعای خاص، 8. رسیدگی به بیمار و تجهیز میت. در این دسته از روایات ثواب عناوین هشت گانه مزبور تولد دوباره و بازگشت به پاکی روز ولادت معرفی شده است. از کنار هم نهادن این عناوین، با بررسی محتوایی و فارغ از بحث سندی می توان چنین نتیجه گیری کرد که عناوین مزبور زمینه توبه و مغفرت گناهان را برای فرد انجام دهنده فراهم می کنند که به فعلیت رسیدن آن در گرو عمل به مجموعه آموزه های دینی است. ضمن این که تعیین ثواب بازگشت به پاکی روز ولادت برای عناوین هشت گانه مزبور امری قراردادی نبوده، بلکه نوعی حکایت از واقع و تاثیر تکوینی عمل است.

هدف این مطالعه تحلیلی بر شیطان پرستی و راهکارهای تربیتی مقابله با آن با الهام ازآیات قرآنی بود. شیطان پرستی یک باور ایدیولوژیک یا فلسفی است که شیطان را موجودی زنده با چند وجه مشترک با انسان با الگوی اصلی قبل از عالم هستی می ‌پندارد و تلاش می کند تا انسان ها را از دایره تربیت و ولایت الهی خارج سازد. روش تحقیق، توصیفی- تحلیلی و از نظر شیوه گردآوری اطلاعات از نوع اسنادی و کتابخانه ای بود. برای تجزیه و تحلیل داده ها از روش تحلیل محتوای استقرایی و تحلیل متون استفاده شده است. نتایج مطالعه نشان داد که شیطان پرستی با شیوه های مختلف در قالب سه مقوله 1. تاثیر بر ایدیولوژی، 2. تاثیر بر رفتار 3. استفاده از ابزارآلات، بر افراد بالاخص نوجوانان و جوانان نفوذ می کند. قرآن کریم، با ارایه راهکارهای تربیتی موثر در ابعاد مختلف 1. تربیت اعتقادی (شناخت اصول عقاید، پذیرش و علاقه قلبی نسبت به آن ها) 2. تربیت عقلانی (تزکیه، تعلیم حکمت، علم آموزی، عبرت آموزی، مشورت با خردمندان و تقلید کورکورانه) 3 . تربیت اخلاقی (یاد خدا، توبه، استغفار، توکل به خدا، استعاذه، خوف از خدا، نماز و روزه، در محضر خدا بودن و پیکار با شیطان پرستان)، به مقابله با شیطان و شیطان پرستی پرداخته و از انسان ها می خواهد با به کارگیری آن ها، خود را از آفات شیطانی مصون بدارند.

«وعد» از واژگان پرکاربرد قرآن کریم است که در لغت به معنی عهد می‌باشد و در اصطلاح عبارتست از تعهد کردن به انجام امری، خواه آن امر خیر باشد یا شر، و اختصاص پیدا کردن به یکی از آنها بواسطه قرینه، معین می‏شود. بررسی دقیق این واژه و مفاهیم آن، می‌تواند زمینه‌ی فهم بهتر مفاهیم و آموزه‌های قرآنی را فراهم سازد. این پژوهش با روش معناشناسی به‌تبیین معنای واژه‌ی «وعد» در قرآن پرداخته، سپس مفاهیم تربیتی مترتب بر آن را مورد بررسی قرار داده است. براساس یافته‌های پژوهش که با تحلیل کاربردها و استخراج مفاهیم واژگان انجام گرفته است، مشخص گردید مولفه‌های معنایی واژه‌ی وعد بر حسب وجوه اشتراک به دو دسته تقسیم می‌شود: دسته‌ای اول از مولفه‌های معنایی «وعد» مربوط به وعده‌ یا وعده‌های خداوند است که در آیات متعددی وعده یا وعده‌هایی به خداوند نسبت داده است؛ و این دسته خود در دو طیف(مصداق) قابل تقسیم‌بندی است: الف) مقصود از وعده‌ی الهی، دلالت زبانی و قولی است که به‌عنوان وعده‌ای از جانب خداوند تصریح شده است. ب) مقصود از وعده‌ی الهی، سنت‌ها و قوانینی است که به‌عنوان امور تکوینی الهی در نظام هستی جریان دارد. دسته‌ی دوم از مولفه‌های معنایی «وعد» مربوط به وعده‌ یا وعده‌های انسان است که به‌صورت دلالت زبانی و قولی می‌باشد و در برخی از آیات به برخی از انسان‌ها نسبت داده شده است. همچنین مشخص شد که وعده‌های الهی به لحاظ تربیتی، مفاهیم مختلفی دربردارد و در یک دسته‌بندی می‌توان مفاهیم تربیتی مترتب بر آن را در دو حوزه برشمرد و موثر دانست.

درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد (ACT) یکی از درمان‌های نوین روانشناختی در عصر حاضر است. این رویکرد، درد ورنج را با زندگی انسان عجین و همراه می‌داند و آن‌ها را جزء تجربیات بهنجار و عادی حیات انسان معرفی می‌کند، این رویکرد با افزایش انعطاف پذیری روانشناختی برای انسان به دنبال تغییر ارتباط انسان با افکار، احساسات و هیجانات ناخوشایند و ناخواسته‌‌ا‌‌ش از طریق به کارگیری شش مولفه‌‌ی بنیادین(پذیرش، ناهم جوشی شناختی، تماس با لحظه اکنون، خود زمینه‌‌ای، عمل متعهدانه و ارزش‌ها) می‌باشد. آموزه‌های تربیتی قرآن کریم نیز حاوی نکاتی پرمعنا برای سالم سازی و کیفیت بخشیدن به تربیت اخلاقی انسان است. نگارنده پس از بررسی تطبیقی بین یافته‌های این رویکرد روانشناسی و آموزه‌های تربیتی قرآنی، شباهت‌‌های نظری و مفهومی زیادی یافته است. هدف محقق در این پژوهش دستیابی به روشی برای کاهش مشکلات روحی-روانی انسان و رضایت بخشی در زندگی او با استناد با آموزه‌های تربیتی اسلامی و ACT می‌باشد. نتایج پژوهش نگاشته شده نشان می‌‌دهدکه بین مفاهیم تربیتی همچون رضا، صبر و تقوا با مولفه‌‌ی پذیرش، نفی خواطر و وسوسه‌های شیطانی با ناهم جوشی شناختی، توبه ویادآوری نعمت و حضور در حال با تماس با لحظه‌‌ی اکنون، وجدان با خود زمینه‌‌ای، عمل صالح با اقدام و بیان مجموعه‌ای از امور انگیزشی و شناختی با ارزشها ارتباط تنگاتنگی وجود دارد ومی‌تواند به تبیین وگستردگی هرچه بیشتر این رویکرد کمک نماید. هرچند جامعیت و گستردگی رهنمودهای تربیتی قرآنی و نیز نگاه اسلام به افقی بسیار وسیع‌تر نسبت به یافته-های درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد(ACT) و اهداف آن بسی قوی‌تر است.

نشاط معنوی مقوله ای است که علیرغم اهمیت فراوان آن، کمتر به آن به عنوان موضوعی مجزا توجه شده است. نشاط معنوی در ابعاد فردی و اجتماعی آن، تعادل را به همراه خواهد داشت. با از دست رفتن تعادل روانی، شاهد انواع اختلالات روانی فردی و از هم گسیختگی نظام اجتماعی خواهیم بود. نشاط معنوی که تجمیعی از ویژگی های نشاط و معنویت است، نقش تربیتی بی همتا، مداوم و موثری در سلامت روان فرد و اجتماع خواهد گذاشت. این مقاله با هدف کنکاش در نقش تربیتی نشاط در سایه ی گزاره های دینی به روش توصیفی تحلیلی فراهم آمده است، از میان نقش های تربیتی متنوع و متفاوت نشاط معنوی، به سه مورد اشاره شده است. این بررسی با توجه به عنوان اعتباری گزاره های دینی صورت گرفته که در تعیین جایگاه موضوع مورد بحث و کالبدشکافی برای دستیابی سریع تر و کامل تر به هدف موردنظر، روشی نوین و موثر می نمایاند که می تواند پژوهش گر دینی را در نهادینه کردن و سامان بخشی تحقیقاتش یاری نماید. از تحلیل گزاره های دینی، این نتایج حاصل شد که اولا: شادی تعریف شده در گزاره های دینی متناسب با سبک زندگی اسلامی است. ثانیا: «نشاط معنوی» شادی عقلانی، مطلوب، ممدوح و پایداری است که لذتش فوق لذات حسی است و "لذت جویی صرف" را برنمی تابد و سبب پویایی، انگیزه بخشی، خلاقیت، سرزندگی، شادابی و همبستگی و کمال انسان می شود. این نشاط قوه ی مدرکه و اندیشه ی انسان را تحت تاثیر قرار می دهد. و او را به فعالیتهای خداپسندانه و توبه و استغفار، رهنمون می شود. و این تنها راه رهایی از افسردگی و نگرانی است.

امروزه خودکشی به عنوان یکی از معضلات جوامع انسانی مطرح می‌شود. روان‌شناسان و جامعه‌شناسان در این‌باره پژوهش‌های بسیاری ارایه نموده‌اند؛ لکن در رویکرد مذهبی، راهکارهایی را براساس مبانی عقیدتی اسلامی، می‌توان جست. با مبنا قرار دادن مولفه‌های علت، انگیزه و شرط در بررسی آیات و روایات، می‌توان اذعان نمود که ریشه‌ی بسیاری از خودکشی‌ها در مشکلات ارتباطی بین انسان با خدا، خود و دیگران است. این پژوهش که به روش توصیفی- تحلیلی نگاشته شده است، با محوریت آموزه‌های دینی به بررسی چند نمونه از اصلاح ارتباطات سه‌گانه و نقش آن در کاهش افکار خودکشی‌گرایانه می‌پردازد. داده‌های لازم جهت دستیابی به اهداف پژوهش، با مطالعه‌ی کتابخانه ای از منابع دینی، تربیتی، جامعه‌شناسی و روان‌شناسی گردآوری شده و درادامه مورد تحلیل کیفی قرار گرفته است. نتایج این پژوهش به بیان راهکارهای اصلاحی در حوزه ارتباطات بر مبنای آموزه‌های دینی می‌انجامد، در حوزه ارتباط با خدا: راهکارهای اصلاحی ایمان به رحمت و قدرت خداوند، توکل، توبه و معادباوری را جهت تضعیف علل خودکشی، به خانواده پیشنهاد می‌دهد. در حوزه ارتباط با خود در راستای تضعیف انگیزه خودکشی: او را به حفظ اعتماد به‌نفس، کسب مهارت‌های زندگی، ترک افکار منفی، نشاط و مثبت‌اندیشی توصیه می‌نماید و در حوزه ارتباط با دیگران به منظور تصحیح شرایط: تغییر موقعیت در حیطه‌ی زمانی، مکانی و فرهنگی و همچنین گسترش و تحکیم روابط خانوادگی و اجتماعی را پیشنهاد داده است.

روش تربیت سلبی»، ناظر بر فرایند استخراج و اکتشاف درون مایه های مخاطب، از طریق پیرایش و زدایش موانع راه رشد، به قصد شکوفا شدن و آشکار کردن قابلیت های نهفته او است. در روش های تعلیم و تربیت امروز،وجه ایجابی بر وجه سلبی غلبه یافته و کمتر به اصل آماده سازی ورغبت انگیزی توجه می شود که موجب ناهمخوانی، بلکه تعارض میان نظام فکری و گرایشی فرد و تجویزهای بیرونی است. قرآن کریم با شناخت دقیق از زوایای وجودی انسان، از روش های ایجابی و سلبی برای تربیت اخلاقی و اجتماعی مسلمانان، متناسب با موقعیت های گوناگون به درستی استفاده کرده است. از مهمترین و موثرترین آنها، روش تربیت سلبی، بویژه روش سلبی معطوف به فاعل است که در مقاله حاضر با عنوان «قاعده لقمانی» وضع اصطلاح شده است.. کاربست این اصل را می توان در داستان های قرآنی اقوام و تاریخ انبیاء، بویژه در ذکر احوال و سرنوشت قوم یهود آشکارا دید.  درواقع، قوم یهود به جهت شباهت های بسیار با امت اسلامی، بیش از سایر اقوام،  مجرای قاعده لقمانی قرار گرفته است و خداوند از این طریق، خواسته است  مسلمانان را به احسن وجه هدایت و تربیت نموده و آنان را برای ایجاد جامعه آرمانی آماده نماید. هدف از پژوهش حاضر، تبیین روش ایجابی و سلبی با نگرشی نو در بستر تربیت اخلاقی و دینی، و نیز تبیین «قاعده لقمانی» یا روش سلبی معطوف به فاعل به عنوان تاثیر گذار ترین روش، در تربیت ایمانی و سیاسی جامعه، با رویکرد ذکر حداکثری از بنی اسراییل در قرآن کریم است.

یکی از عناصر بنیادین در بحث شخصیت، شناخت سازوکارهای دفاع روانی و نوع برخورد با آنهاست. «سازوکار‌ دفاع روانی» به تدابیر هیجان مداری گفته می‌شود که انسان آن‌ها را برای کنترل تنیدگی‌ها، ناکامی‌ها و ناامیدی‌ها به کار می‌گیرد تا آسیب‌های روانی را کاهش دهد. این نوشتار پژوهشی میان‌رشته‌ای است که به روش تحلیلی توصیفی و با هدف بازشناسی مفهوم روان‌شناختی «سازوکار دفاع روانی» در سوره یوسف(ع) و تبیین راه‌کارهای تربیتی نسبت به این رفتارها و ارایه‌ی راهبردهای قرآنی برای دستیابی به شیوه‌ی برخورد صحیح با رفتارهای ناسازگارانه‌ی افراد نگاشته شده است. پرسش تحقیق عبارت است از اینکه «قرآن کریم در سوره یوسف(ع) چه راهبردهایی را برای تربیت جامعه توصیه می‌کند تا‌ رفتارهای ناسازگاری‌ که با مفهوم دفاع روانی قابل تحلیل‌اند، مدیریت و اصلاح شوند؟» مقاله حاضر، با عرضه مفهوم روان‌شناختی «سازوکار دفاع روانی» به قرآن کریم به تبیین نظر قرآن درباره موضوع و ارایه راهبردهای قرآنی برای دستیابی به آن پرداخته است. از نتایج این مطالعه، تبیین شش سازوکار «دلیل‌تراشی، فرافکنی، بی‌ارزش‌سازی و عقلی‌سازی، پیوندجویی و آلایش ساختگی» و شش راه‌کار تربیتی در سوره یوسف(ع) است که دو راه‌کار «تفسیر رفتار و اطمینان‌بخشی» بین روان‌شناسی و آموزه‌های قرآنی مشترک و چهار روش جدید شامل «حمایت خانوادگی، حساسیت‌زدایی، تذکر و داستانسازی» است. نتیجه اینکه، در قرآن کریم، رفتار مناسب در مواجهه با این افراد، به شکلی ارایه شده تا با افزایش دانش و اراده در بین افراد جامعه، بتوانند حقارت درونی خود را رفع و عزت نفس خود را بیابند.

از مهم ترین ارکان سلامت روانی و شاخصه های‏ تاثیرگذار و کاربردی در شکل گیری هویت دینی وجود عزت نفس و بالتبع احساس ارزشمندی و احترام به خود است، که توجه به آن از اوایل کودکی در امر تربیت و شکل گیری خود پنداره مثبت نقش موثری دارد. معارف اسلامی نیز احترام به خود و حس ارزشمندی را پایه رشد و تعالی الهی انسان می داند. پژوهش حاضر با روشی توصیفی - تحلیلی به هدف دست یابی به نقش عزت نفس در شکل گیری هویت دینی کودکان، آیات و روایات مرتبط با موضوع را بررسی و تحلیل نموده است. سوال اصلی این پژوهش آنست که ایجاد و پرورش عزت نفس در دوران کودکی چه نقشی در شکل گیری صحیح هویت دینی ایفاء می کند؟ پژوهش حاضر ضمن بررسی مفهوم شناسی عزت نفس و هویت دینی و جایگاه این دو مقوله در معارف دینی به دو نتیجه مهم دست یافت:الف: در شکل گیری هویت دینی نوجوانان، پرورش عزت نفس از زمان کودکی نقشی اساسی دارد.ب: در معارف اسلامی توجه به کرامت انسانی و ایجاد حس ارزشمندی راهکاری اساسی برای شکل دهی باورها و کنش های دین مدارانه به حساب می آید. از سوی دیگر حس حقارت و عدم عزت نفس، انسان را به فساد باور دینی و نافرمانی در مقابل دستورات خداوند می‏کشاند که نتیجه آن تزلزل اعتقادی، بروز رفتارهای ناسالم اجتماعی و رشد گرایشات حیوانی و پست در وجود انسان است. بنابراین جهت شکل گیری باورهای بنیادین اعتقادی، گرایش های متعالی و رفتارهای دین مدارانه باید از کودکی عزت نفس و احساس ارزشمندی را در وجود کودک تقویت و رشد داد.

زبان قرآن به عنوان نوع خاصی از گفتار با نظام تربیتی اسلام مطابقت کامل دارد. تحلیل متن شناسانه قرآن، یکی از روش های شناخت لایه های نهفته تربیتی آن به شمار می آید و می تواند راهبردهایی در جهت تربیت اجتماعی در یک جامعه دینی ارایه دهد. در این جستار با استفاده از دانش زبان شناسی و متمرکز بر نظریه کارگفت های جان سرل (1969م.)، کنش گفتارهای ملکه  سباء با توجه به بافت موقعیتی بازخوانی شده تا به روابط اجتماعی به عنوان یکی از ابعاد تربیت اجتماعی پرداخته شود. پژوهش حاضر در صدد است با روش توصیفی- تحلیلی، سازوکارهای تولید معنا در کنش گفتارهای ملکه سباء به عنوان یکی از بانوان برگزیده قرآنی را بررسی نماید. در این راستا، یافته ها بیانگر سبک ارتباطی شایسته ی زنان در برقراری تعاملات اجتماعی است و به شاخص سازی تربیت اجتماعی زنان بر اساس قصص قرآنی می انجامد. در کنش گفتارهای ملکه  سباء، اغلب کنش گفتارها از نوع اظهاری است و این به سبب قرارگرفتن ملکه در صحنه حیات اجتماعی و ضرورت تجلی حضور عفیفانه زن و خردمندی وی در جامعه است. کنش گفتار ترغیبی نیز با هدف بهره گیری از عقل جمعی مورد استفاده قرار گرفته است.کنش گفتار عاطفی و اعلامی به نحو محدودی تنها در تعامل ملکه  سباء با خداوند متعال و همچنین حضرت سلیمان (ع) در مقام پیام آور الهی مشاهده می شود.