فصلنامه علوم حدیث
سال بیست و پنجم شماره 3 (پیاپی 97، پاییز 1399)

در بخشی از روایات ایمه:، علاوه بر ارایه قرایتی متفاوت از قرآن کریم، قرایت رایج را با استدلال‏هایی تخطیه نموده‏اند. چندگونگی این استدلال‏ها و نقد آن‏ها مساله این پژوهش است. اهمیت فهم صحیح قرآن، در پرتو قرایت درست آن، از یک‏سو و جایگاه اهل‏بیت: به عنوان مفسران حقیقی قرآن از سوی دیگر، اهمیت واکاوی این‏گونه روایات را آشکار می‏سازد. تخطیه قرایت مشهور با استدلال‏هایی به گونه ‏های عقیدتی یا تاریخی یا ادبی دیده می‏شوند. اعتبار سندی و قوت فقه الحدیثی برخی از این روایات از یک‏سو و سازگاری قرایت ارایه شده در آن‏ها با رسم‏ الخط و اصول قرایت از سوی دیگر می‏تواند جایگاهی قابل قبول برای این روایات ایجاد کند.

علم رجال در پی آن است که با شناخت هویت دقیق راویان، میزان اعتماد به آنان در حوزه روایت‏گری را نشان دهد و به توثیق یا تضعیفشان رهنمون شود. آرای رجالیان، چه توثیق و چه تضعیف، بر بنیادهایی نهاده شده و تابع قواعد و ضوابطی است و روشن داشت آن‏ها می‏تواند بر منظومه فکری ایشان پرتویی افکند و راه را بر ارزیابی دقیق‏تر آن هموار سازد. پژوهش پیش رو بر آن است تا مبانی و قواعد توثیق را در کتاب رجال تفسیری بررسی کند. از بررسی کتاب چنین بر می‏آید که نویسندگان بر آن‏اند که هر گاه با احراز شرایط و ضوابط از دیدگاهی رجالی اطمینان حاصل شود، می‏توان آن را برای توثیق خاص راوی به کار بست. بدین سان توثیق خاص معصوم، توثیقات رجالیان متقدم و متاخر شیعی و حتی آرای رجالیان اهل سنت کارآمد است. به باور ایشان نیک عقیدگی، حسن عمل و پای‏بندی به دین، جایگاه و منزلت راوی نزد امام و شیعیان، عملکردهای روایی راوی و تعامل مثبت‏انگارانه جامعه شیعه نسبت به راوی از عوامل و اسباب حسن اوست. توثیق راویان کتاب کامل الزیارات و تفسیر القمی، توثیق اساتید راویان جلیل القدر، ثقات سه گانه، عالمان قم و به ویژه احمد بن محمد بن عیسی، نجاشی، جعفر بن بشیر، توثیق راویانی که محدثان بزرگ بر آن‏ها اعتماد کرده‏اند، توثیق راویان کتاب‏های معتبر شیعه، توثیق مشایخ اجازه و مستجیزان ایشان، توثیق وکلای ایمه:، توثیق راویانی که مورد ترحم و ترضی قرار گرفته‏اند، توثیق راویان واقع در اسناد محکوم به صحت، توثیق مصاحبان معصوم، راویان کثیر الروایه، معاریف و صاحبان اصل از جمله توثیقات عامی است که در استنتاج حسن حال راویان در این کتاب از آن‏ها بهره برده‏اند.

بر اساس آموزه‏های قرآنی و روایی، از جمله مسایلی که همواره بشر را با چالش روبه‏رو می‏کند، تنوع ابتلایات و شیوه رویارویی با این سنت الهی است. در منابع روایی شیعی و سنی، در تشبیهی زیبا، «خامه الزرع» بودن مومن و یا به عبارتی، انعطاف مومنانه به عنوان راهکار رویارویی پیروزمندانه در برابر حوادث خطیر و امتحانات الهی ارایه شده است. این مقاله، با شیوه توصیفی - تحلیلی، با تاکید بر روایت خامه الزرع، انعطاف‏پذیری مومنانه را به ‏عنوان یک نوع کنش رفتاری مطلوب از سوی انسان در موقعیت‏های متضاد و بعضا ناخوشایند ابتلا به «نعمت - نقمت» پیشنهاد می‏کند. یافته‏های تحقیق حاکی از آن است که ایمان نقش اساسی در سامان یافتن معرفت و عمل مومن دارد و او را در مسیر بندگی الهی نگه می‏دارد. از همین رو، عامل اصلی در انعطاف‏پذیری او در مواجهه با حوادث و ابتلایات است تا مومن در صحنه‏های خطیر آزمون‏ها نشکند و پیروزمندانه به حیات معنوی خویش ادامه دهد.

در گذشته حوزه ‏های حدیثی بسیاری توسط جریان‏های حدیثی شکل گرفته‏اند که به ویژه در پنج سده نخست هجری، در استوارسازی بنیان‏های حدیث نقش بسیار مهمی داشته‏اند. لذا شناخت و بررسی هر یک از این حوزه‏ها، علاوه بر این‏که روشن کننده بخشی از تاریخ حدیث است، در بازشناسی محدثان هر منطقه و دستاوردهای آن‏ها نیز موثر است. در این میان، یکی از حوزه ‏هایی که یادکرد آن در پژوهش‏های معاصر مغفول مانده، حوزه حدیثی طبرستان است که موجودیت خود را از قرون نخست هجری تا دوره میانه و متاخر با دو رویکرد شیعه و سنی حفظ کرد. این پژوهش - که به شیوه توصیفی و تحلیلی سامان یافته - به بررسی و شناخت حوزه حدیثی زیدیه در طبرستان می‏پردازد. نتایج تحقیق نشان می‏دهد که حوزه حدیثی زیدیه در طبرستان در طلیعه قرن چهارم هجری پایه‏گذاری شد و محدثان بزرگ این مذهب با برپایی مجالس حدیث و کوشش برای آموزش حدیث، سفر به پایتخت‏های مهم دینی و دیدار با مشایخ بزرگ حدیث و آشنایی با دیدگاه‏ های گوناگون و تالیف کتاب‏های حدیثی، حوزه حدیثی زیدیه طبرستان را رونق بخشیدند.

مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقه کتابی است با مضمونی عرفانی و اخلاقی که برای اولین بار توسط سید بن طاووس معرفی شده است. نویسنده این کتاب هیچ‏گاه مشخص نبوده و از آنجایی‏که تمامی باب‏های صدگانه آن با عبارت «قال الصادق7» آغاز می‏شود، از جمله آثار منسوب به امامان: به شمار می‏آید. تاکنون داوری‏های مختلفی درباره درستی یا نادرستی این انتساب مطرح‏شده است. داوری‏ های صورت گرفته در طول تاریخ درباره نگارنده این کتاب را می‏توان منحصر در هشت شخصیت دانست که عبارت‏اند از: هشام بن حکم، فضیل عیاض، شقیق بلخی، سلیمان صهرشتی، ابوالقاسم قشیری، ابوالحسن شاذلی، شهید ثانی و عارفی مربوط به اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم از صوفیه خراسان. یافته ‏های تحلیلی این پژوهش با موضوع نسخه‏شناسی کتاب و تحلیل متنی درباره محتوای کتاب و بررسی‏های تطبیقی با سایر متون عرفانی و تاریخی نشان می‏دهد که هر کدام از این نظریه ‏ها دارای کاستی‏هایی هستند. این یافته‏ ها نشان می‏دهد که نویسنده مصباح اولا یک عارف صوفی است؛ ثانیا وی یک سنی‏مذهب است که وجود قراین متنی و عدم وجود دلیلی بر شیعه بودن وی آن را به اثبات می‏رساند. همچنین قول برگزیده در تحقیق حاضر آن است که نویسنده مصباح الشریعه صوفی سنی مذهبی است که به بازه زمانی دهه‏ های پایانی قرن چهارم تا دهه ‏های پایانی قرن پنجم تعلق دارد. نظریه برگزیده مبتنی بر تحلیل نسخ خطی و تحلیل‏های تاریخی و سبک‏شناسی آثار و اصطلاحات صوفیه است. این مقاله در حد توان، ابداع احتمالی نو را در میان آورده است.

این مقاله به تحلیل سندی و متنی روایت‏های مربوط به وصف شکم امام علی ع پرداخته است. برخی از روایت‏ها، شکم بزرگ را جایگاه علم امام دانسته و یا آن را زیبایی ظاهری امام مطرح نموده‏اند و در برخی دیگر، این وصف در نکوهش امام7 مطرح شده است. در این مقاله یازده روایت را که در آن‏ها وصف «بطین» به امام7 نسبت داده شده، با توجه و تمرکز بر تاریخ ورود روایات در مصادر اولیه هر یک، بررسی نموده‏ایم. تحلیل سند و متن نشان می‏دهد که در سند آن‏ها از یک سو غالیان شیعه و از دیگر سو، مخالفان امام7 وجود دارند و در تحلیل متن، انواع اشکال‏های متنی، همچون تصحیف، نقل به معنا و اضطراب وجود دارد. لذا انتساب این متون به امامان معصوم: ممکن نیست. مهم‏ترین یافته این مقاله، با توجه به مصدرهای روایات، آن است که زمان ساخت روایت‏ها دوران خلیفه‏های اموی است که بعدها در زمان خلافت عباسی‏ها وارد مصدرهای شیعه شده است.

حریز بن عبدالله و عبدالله بن نجاشی از صحابیان والامقام امام صادق7، در «سجستان»، در واکنش به ناسزاگویی خوارج به امام‏علی7، تعدادی از آنان را کشتند. امام صادق7 در برابر این اقدامات مشابه، «حریز» را از خود دور ساخت که حاوی تخطیه و تنبیه اوست و «ابن نجاشی» را پذیرفت و رفتارش را تصحیح نمود. پژوهش فرارو دنبال پاسخ به چگونگی و چرایی این موضع‏گیری متفاوت است.درباره جرح یا توثیق این راویان، در منابع روایی، رجالی و برخی مجلات تخصصی، نکاتی آمده است؛ اما درباره چرایی تفاوت رفتار امام صادق7، مقاله‏ای یافت نشد. بررسی و تحلیل اخبار مرتبط، نشان می‏دهند که حمل روگردانی امام7 از حریز بر تقیه بی‏وجه نیست. همچنین گرچه حکم اولیه سب‏کننده امام علی ع، قتل اوست، لکن اجرای این حکم، مستلزم اذن معصوم7 و پیش‏بینی پیامدهای آن است که رعایت این‏جهات، به ‏ویژه از اصحابی در تراز حریز انتظار می‏رفته است؛ اموری که در شرایط متفاوت و درباره افرادی چون ابن نجاشی مورد انتظار نبوده است.