نشریه جغرافیا و برنامه ریزی شهری چشم انداز زاگرس
پیاپی 44 (تابستان 1399)

امروزه مسکن به عنوان یکی از مهم ترین نیازهای بشری، نقش ویژه ای در بهبود کیفیت زندگی و رفاه شهروندان ایفا می کند. رشد شتابان شهرنشینی، فقدان منابع کافی، ضعف مدیریت و عدم وجود برنامه ریزی جامع مسکن در کشورهای در حال توسعه، دسترسی گروه های کم درآمد به مسکن مناسب را به یک معضل جدی تبدیل کرده است. در این راستا، برنامه ریزی با رویکرد آینده نگاری می تواند باعث ایجاد روندی مثبت در وضعیت آینده برنامه ریزی مسکن اقشار کم درآمد شده و  از بروز و تحقق آینده نامطلوب جلوگیری کند. پژوهش حاضر قصد دارد با بهره گیری از اصول پارادایم هنجاری و رویکرد آینده پژوهی به بحث و بررسی در ارتباط با وضعیت آینده برنامه ریزی مسکن اقشار کم درآمد کلان شهر تبریز بپردازد. به لحاظ هدف، این پژوهش کاربردی - توسعه ای بوده و از نظر ماهیت نیز توصیفی - تحلیلی می باشد. برای نگارش مبانی نظری از روش کتابخانه ای استفاده شده و برای جمع آوری داده ها نیز تکنیک دلفی به کار گرفته شده است. هدف این پژوهش، شناسایی سناریوهای محتمل، ممکن و در نهایت سناریوهای مطلوب برای وضعیت آینده سیستم است. بر این اساس، تعداد 13 عامل کلیدی تاثیرگذار بر وضعیت آینده سیستم از مجموع 59 عامل اولیه موثر به روش تحلیل تاثیرات متقاطع و با استفاده از نرم افزار MICMAC استخراج شدند. در ادامه برای شناسایی سناریوهای مطلوب، تعداد 51 وضعیت محتمل برای عوامل کلیدی طراحی شد و با تشکیل ماتریس 51×51 میزان تاثیرات وقوع هر یک از وضعیت ها بر وقوع یا عدم وقوع وضعیت های دیگر توسط متخصصین سنجیده شد، سپس با استفاده از نرم افزار SCENARIOWIZARD 3 سناریوی قوی، 12 سناریوی باورکردنی و 270 سناریوی ضعیف استخراج شدند که در این پژوهش سناریوهای باورکردنی مورد بررسی قرار گرفتند. نتیجه اصلی تحقیق حاکی از آن است که 13 عامل کلیدی بازیگران اصلی و موثر بر وضعیت آینده برنامه ریزی مسکن اقشار کم درآمد کلان شهر تبریز هستند که نقش کلیدی در بهبود وضعیت آینده برنامه ریزی مسکن اقشار کم درآمد کلان شهر تبریز ایفا می کنند، همچنین تحلیل سناریوهای محتمل و باورکردنی هر چند حرکت به سمت شرایط مطلوب در روند آینده سیستم را نشان می دهند، لیکن وقوع شرایط نامطلوب و بحرانی را برای وضعیت آینده سیستم دور از انتظار نمی دانند.

با توجه به مسایل و مشکلاتی همچون رشد شتابان جمعیت شهری، گسترش فیزیکی ناموزون شهرها، تخریب سامانه های زیستی، کاربریهای برنامه ریزی نشده، نابرابری و پایین آمدن کیفیت زندگی، موضوع محافظت از منابع طبیعی و محیط زیست و بسیاری از موضوعات دیگر، توجه به پایداری شهرها از ضرورت بالایی برخوردار است لذا برآن شدیم تا به بررسی این ویژگیها در شهر آستانه اشرفیه بپردازیم . محدوده مورد مطالعه در این پژوهش شهر آستانه اشرفیه است که تا پایان دوران قاجار شامل واحدهای پراکنده در سطح عرصه موجود و محدوده بازار فعلی بوده است و بعد از انقلاب اسلامی رشد فیزیکی چشمگیری پیدا کرده است . در واقع شناسایی دقیق تنگناهای موجود در محلات شهر از اهداف این پژوهش بوده است.  جامعه نمونه ما سه محله پشت حرم ، آخوندمزار و حسین آباد شهر را شامل می شود . روش تحقیق در پژوهش حاضر تحلیلی -توصیفی است و با استفاده از بررسی میدانی میزان وجود شاخصهای توسعه شهری در محلات به تجزیه و تحلیل داده ها پرداختیم شیوه ی جمع آوری اطلاعات هم به روش میدانی انجام شده است و هم غیر میدانی. در زمان تحلیل از روش های آماری در نرم افزار Spss و مدل تاپسیس استفاده نموده ایم و به این نتیجه رسیده ایم که شاخصهای توسعه پایدار شهری در این سه محله از وضعیت متوسطی برخوردار است و مطلوب نیست.

اخیرا افزایش جمعیت علت اولیه ی گسترش سریع شهرها محسوب می شود، لیکن پراکندگی نامعقول آن اثرات نامطلوبی بر محیط طبیعی و فرهنگی جوامع می گذارد.برنامه ریزی مشارکتی (CDS) به همراه رشد هوشمند شهری که هر دو عوامل به عنوان الگوهای نوین برنامه ریزی شهری، جهت ساماندهی به روند توسعه ی شهرها و پاسخی در برابر رشد پراکنده ی شهری می باشد که در مقاله حاضر به آن پرداخته شده است. این پژوهش از نظر هدف کاربردی و از لحاظ ماهیت از نوع توصیفی_تحلیلی می باشد.چارچوب نظری این پژوهش با استفاده از بررسی اسنادی و مطالعات میدانی در محدوده انجام شد.در واقع در این پژوهش سعی می شود برای دستیابی به اهداف کلان،همه ی ذینفعان،ذینفوذان به نوعی گردهم آمده و برای آینده شهر تصمیم بگیرند،که در ادامه تبدیل به برنامه ها و طرح های اجرایی منجر شود.قسمت عمده اطلاعات این تحقیق از طریق توزیع پرسشنامه به منظور شناخت ادراک شهروندان از محیط زندگی خود و همچنین جمع آوری اطلاعات اجتماعی،اقتصادی و... به صورت میدانی مورد ارزیابی قرارگرفته است.روش نمونه گیری تصادفی بوده است و حجم نمونه با استفاده از فرمول تصادفی معادل 138 نفر محاسبه شده است،در این پژوهش جهت بررسی اطلاعات آماری حاکی از پرسشنامه با استفاده از نرم افزارSPSS،از جدول توزیع فراوانی،آزمون کای اسکویر و آزمون T-Testاستفاده گردید،همچنین برای تحلیل رشد هوشمند در محدوده از مدل آنتروپی شانون بهره گرفته شده و در نهایت با استفاده از مدل ANPبه تعیین الویت بندی شاخص ها و مولفه های تحقیق از نظر مسیولین،شهروندان و متخصصین پرداخته شده است.از جمله راهکارهایی که برای تقویت مشارکت پذیری در محلات جهت دستیابی به رشد هوشمند پیشنهاد گردیده است عبارتند از: آگاهی رسانی،تعامل اجتماعی،به کارگیری سازمان های غیردولتی،اعتمادسازی و توانمندسازی می باشد،همچنین بر اساس اطلاعات و مقادیر به دست آمده از نتایج مدل آنتروپی شانون چنین استنباط می شود که در سال های 1395-1390 رشد فیزیکی محله به صورت افقی (اسپرال) صورت گرفته است.

در جدول سازمان ملل متحد در سال 2005 ایران با وقوع 9 بلای طبیعی درهمان سال به عنوان هشتمین کشور بلاخیز جهان رتبه بندی شده و از نظر تعداد کشته شدگان ناشی از بلایای طبیعی در جایگاه هشتم جهان قرار گرفته است. بنابراین شهرهای ما نیز بطور جدی در معرض مخاطرات طبیعی همچون زلزله قرار دارندکه تمام مراکز وکاربری های شهری رابا خطرمواجهه میکنند که کاربری های آموزشی مانند مدارس مقطع راهنمایی هم از این قاعده مستتثنا نیست.ازاین رو هدف اصلی این پژوهش؛ ارزیابی میزان آسیب پذیری کالبدی مدارس مقطع راهنمایی منطقه 1 شهر اهواز می باشد. این تحقیق به لحاظ هدف؛ کاربردی و روش بررسی آن؛ توصیفی- تحلیلی می باشد،روش گردآوری داده ها مطالعات میدانی وکتابخانه ایی است همچنین روش آنالیز آن کمییست که از مدلهای کمی تصمیم گیری چند معیاره واستفاده از نرم افزارهای روز دنیامانند  ARC GIS استفاده شده است.  به منظور وزن دهی و تعیین اندازه اثر متغیرهای مورد مطالعه در هدف نهایی تحقیق، از مدل AHP  استفاده شده است. برای تهیه لایه نهایی با استفاده از گزینه Raster Calculator و استفاده از عمل گر جمع،  لایه ها به روش هم پوشانی با یکدیگر تلفیق شده است. نتایج تحلیل  AHP  در ارتباط با استخراج ارزش وزنی شاخص های موثر در ارزیابی میزان آسیب پذیری مدارس راهنمایی منطقه 1 شهر اهواز نشان داده است که؛ بافت فرسوده و تراکم جمعیتی به ترتیب با اوزن(279/0) و (190/0) به عنوان مهم ترین شاخص ها شناخته و دارای بیشترین وزن بوده اند. نتیجه نهایی تلفیق لایه ها نیز نشان می دهد که: از مجموع 19 مدرسه مقطع راهنمایی مورد بررسی در منطقه 1 شهر اهواز از نظر میزان آسیب پذیری؛ 8 مدرسه در طیف کاملا آسیب پذیر و آسیب پذیر، 5 مدرسه در طیف متوسط و 6 مدرسه هم در طیف ایمن قرار گرفته اند.

موضوع بازآفرینی سکونت گاه های غیررسمی همواره به عنوان یکی از مهمترین چالش های  مدیران و  برنامه ریزان شهری مطرح بوده است، تاکنون طرح های مختلفی جهت مدیریت و ساماندهی این گونه بافت ها صورت گرفته که در به جز ارایه برخی از زیرساخت های شهری نتیجه ای قابل توجه در پی  نداشته اند، با توجه به اینکه حدود یک سوم از جمعیت شهری ما در این بافت ها زندگی می کنند لذا لازم است به منظور ارتقای کیفیت زیست و حفظ کرامت انسانی در این بافت ها  با بهره گیری از روش های مداخله نوین از زوال روبه رشد آنها جلوگیری کرد،یکی ازمهمترین راهکارها استفاده از سرمایه بخش خصوصی با تهیه  طرح های اجرایی با ریسک سرمایه گذاری پایین در این بخش می باشد، الگوی توسعه مبتنی برحمل و نقل (TOD) به عنوان یکی ازتکامل یافته ترین الگوهای توسعه شهری با استفاده بهینه از اراضی اطراف ایستگاه های حمل و نقل عمومی می تواند ضمن بازسازی کالبدی زمینه سازتوسعه اقتصادی و اجتماعی در این سکونت گاه ها شود، در این مقاله امکان سنجی و اولویت بندی بهره گیری از این الگو در بازآفرینی سکونت گاه های غیر رسمی واقع در امتداد خط دو BRT شهر همدان  با استفاده  از مدل ANP مورد بررسی قرار گرفته است.نتایج حاصل از مدل تحلیل شبکه نشان داد معیارهای حمل و نقل ، شهرسازی و اقتصادی در رتبه های های اول تا سوم قرار گرفتند. و نیز  با توجه به شاخص های(TOD) دو ایستگاه واقع شده در سکونت گاه های غیر رسمی که دارای قابلیت تراکم و اختلاط کاربری بالاتری هستند، از امتیاز بیشتری برخوردار هستند. و نیز با توجه به نقش ترانزیتی محورهای شریانی شهرهمدان، به جهت ارتباط مرکز و جنوب کشور به سه استان غرب کشور و تردد وسایط نقلیه از این محور ایستگاه هایی که به دروازه شهر نزدیک تر هستند به لحاظ عملکردی قابلیت بالاتری نسبت به سایر ایستگاه ها جهت بهره گیری از الگوی TOD دارند.

محیط های شهری، سیستم های پیچیده با پدیده های پیچیده، روابط و تعاملات متعدد بین اجزا هستند. فقر نیز یکی از این پدیده های پیچیده است که به واسطه اثرهای سوء آن، کانون توجه قرار گرفته است و نیاز به رویکردی چندبعدی دارد. شهر یزد بعنوان بزرگترین واحد تاریخی استان یزد که جمعیت شهری آن یک روند صعودی را طی سال های اخیر نشان می دهد و در مقابل نوع مصالح مورد استفاده در شهر یزد طی دهه های اخیر، تغییرات چشمگیری را شاهد بوده است بدنبال این تغییرات فقر شهری، شهر یزد را مانند اغلب شهرهای بزرگ کشور با مشکلات و مسایلی روبرو ساخته است میزان این فقر از نظر عامل کالبدی در محلات مختلف شهر یزد یکسان نیست به منظور برنامه ریزی جهت مقابله با گستره فقر شهری شناسایی و الویت بندی محلات از اهمیت خاصی برخوردار است. بنابراین پژوهش حاضر از نوع کاربردی - توسعه ای و روش بررسی آن پیمایشی در پی این هدف است که گستره فقر شهری محلات منطقه شهری یزد را با شاخصهای کالبدی الویت بندی و معرفی نماید. که با بررسیهای میدانی اطلاعات شاخصهای کالبدی 50 محله منطقه شهری یزد جمع آوری و با نرم افزارهای Gafer، VISIO، ArcGIS و SPSS و آزمونهای آماری مورد بررسی قرار گرفت. بر اساس نتایج تحقیق محلات کشتارگاه، عیش آباد و اکرم آباد محروم ترین و محلات رسالت و امام حسین نسبت به دیگر محلات محرومیت کمتری در شاخص کالبدی نسبت به دیگر محلات دارا می باشند.

امروزه در سطح جهان، شهرهای هوشمند از جمله مهمترین راهکارهایی است که در جهت مقابله با معضلات متعدد شهری طرح شده است. امر مهمی که چندی است در کشور ایران نیز، طرح، و فعالیت هایی در این زمینه انجام یافته است. اما مسئله این است که نتایج این فعالیت ها ملموس نبوده است. این مسئله ناشی از عوامل متعددی است،که در این راستا، این پژوهش به موضوع تحقیق و توسعه و در این ارتباط به کاوش ها به عنوان سطح ابتدایی و پایه ای تحقیقات پرداخته و به دنبال پاسخ به این سوال است که: روند کاوش های شهر هوشمند در ایران نسبت به روند کاوش ها در جهان چگونه است؟.روش انجام این پژوهش توصیفی و تحلیلی است که در انجام آن، از ابزار گوگل ترندز استفاده گردیده است. جامعه آماری پژوهش کاوش های انجام یافته در گوگل در ارتباط با شهر هوشمند و شهر الکترونیک، به ویژه در داخل کشور در مقایسه با جهان می باشد. بازه زمانی پژوهش نیز از دی ماه 1382 تا آذر ماه 1398 بوده است. بر اساس یافته های تحقیق، روند جاری در کاوش شهرهای هوشمند به لحاظ شتاب و نیز حجم، با روند جهانی متناسب نبوده است. همچنین در کاوش ها، بر خلاف روند جهانی، شیفت از کاوش های شهر الکترونیک به شهر هوشمند اتفاق نیفتاده است. و به ویژه این که، کاوش ها در حوزه شهر هوشمند، در ایران، از پراکنش متعادلی برخوردار نبوده است. در انتها نیز بر اساس یافته های تحقیق، راهکارهایی پیشنهاد گردید.

امروزه با توسعه شهرها و مطرح شدن اصل توسعه پایدار، توجه به مسایل زیست محیطی و شهرهای سبز هرچه بیشتر مورد سوال و توجه قرار گرفته است. مسایل و مشکلات موجود به ویژه در شهرها نشانگر عدم تحقق مشخصه های پایداری در آنهاست، ضمن اینکه ارزیابی و تحلیل فضایی و اکولوژیکی و زیست محیطی یکی از مشخصه های اصلی پایداری در مناطق و حوزه های شهری، بوده و سعی دارد تا محیط زیست شهری مناسبی را برای ساکنان شهرها فراهم نماید. همدان از جمله شهر هایی است که در دهه های اخیر به دلیل تمرکز شدید و ازدحام ترافیک و افزایش منابع آلوده کننده محیط زیست، فشار اکولوژیکی گسترده ای را بر طبیعت وارد کرده است. تحقیق حاضر در پی تبیین مولفه های شهر سبز و ارزیابی این مولفه ها در دو منطقه از شهر همدان می باشد. روش تحقیق براساس هدف کاربردی و از لحاظ ماهیت و روش، توصیفی-تحلیلی است. داده ها با استفاده از پرسشنامه گردآوری شده و جهت سنجش روایی آن از روش آلفای کرونباخ استفاده شده است. تعداد حجم نمونه   380 پرسشنامه است که به صورت تصادفی ساده  در دو منطقه از شهر همدان ، هر منطقه 190پرسشنامه پخش شده است و آمار و اطلاعات به دست آمده با استفاده از نرم افزار (spss) تجزیه و تحلیل شده و توسط آزمون فریدمن تاثیر هر یک از مولفه ها بر روی منطقه مورد بررسی قرار گرفته است .یافته ها حاکی از آن است که مولفه های شهر سبز در منطقه 2 به نسبت منطقه 4 از وضعیت مطلوبتری برخوردار هستند و برخورداری از یک مدیریت صحیح می تواند در رسیدن به این مطلوبیت بسیار تاثیر گذار باشد.