مجله زبان و ادبیات فارسی
سال شانزدهم شماره 1 (بهار 1399)

نقد کهن‎الگویی، علم بررسی نشانه‎ها و نمادهایی از لایه‎های درونی خالقان آثار هنری است. نظریه کهن‎الگوهای کارل گوستاو یونگ، بر این مبنا است که شخصیت هر فرد، از لایه‎های درونی متعددی تشکیل شده که با ضمیر ناخودآگاه جمعی در ارتباط است. از جمله برجسته‎ترین این کهن‎الگوها می‎توان به آنیما و سایه اشاره کرد. هدف از این پژوهش بررسی اشعار پست مدرن با تکیه بر دو کهن الگوی سایه و آنیما است تا جایگاه این دو لایه درونی در اشعار شاعر و نمادهای مرتبط با این دو کهن‎الگو شناسایی شوند. نتایج نشان داد که شاعر با وجود تاکید بر اصول پست‎مدرنیسم، باز در چارچوب قالب‎های ضمیر ناخودآگاه جمعی قرار گرفته و مجبور به پیروی از ساختارهای نشانه‎گذاری‎شده کهن‎الگوهاست. در این میان کهن‎الگوی سایه، قدرت محکم‎تری در شخصیت شاعر دارد. او بر گره‎خوردگی سایه و تاریکی و بر ویژگی سکوت و یاریگری آنیما بیشتر از سایر جلوه‎ها پرداخته است. همچنین مشخص گردید که موسوی، نمادهای پنجره، جلاد، دایره، دراکولا، آسمان تار و قصاب را به نمادهای معمول سایه افزوده و برای آنیما نیز از نشانه‎های مرسوم معشوق، صبح، مادر، همسر، دریا، ابر و نور بهره برده است.

جایگاه تصوف در جوامع اسلامی، همچنان محل تردید و بدگمانی است و زبان این مکتب، همواره عامل بنیادین این مناقشه ها بوده. از سوی دیگر، این باور نیز وجود دارد که آنچه از زبان صوفیانه برآمده، با اندیشه راستین سنخیت ندارد. این پژوهش به روش توصیفی_تحلیلی با بهره گیری از مطالعات کتابخانه ای و اسنادی با تمرکز بر ماهیت «بیان» اندیشه و تحلیل آن در نظریه «اندیشه کلامی ویگوتسکی»، «درون نگری پیاژه» و «بازی زبانی ویتگنشتاین»، و سنجش آن در زبان صوفیانه، پاسخی است به مناقشه های موجود در خصوص ماهیت اندیشه صوفیانه. دستاورد آن نیز اثبات می کند تصوف، گفتمانی اندیشه محور است که البته گزاره های معرفتی و هستی شناختی آن، اثبات ناپذیر و غیر ارجاعی اند، دلیل آن نیز علاوه بر پیوند ناگسستنی این گزاره ها با عنصر عاطفه، این است که اندیشه صوفیانه تنها راه رهانیدن دین از  هرگونه خوانش تک ساحتی و تعریف راستین جایگاه انسان در نظام هستی و رابطه او با خالقیت پروردگار است.

شکرستان از آثار منثور آمیخته به نظم  محمد مومن عرشی اکبرآبادی)1091)  از شاعران و صوفیان قرن یازدهم هجری است. این اثر اندرزی و تعلیمی به تقلید از گلستان سعدی و  بهارستان جامی تالیف شده است. مومن عرشی در باب چهارم کتاب شکرستان تحت عنوان عاشقان شاهد مطلق به بررسی انواع عشق با ذکر حکایت می پردازد.  رابرت جی استرنبرگ (تولد 1949 م.) روان شناس شناخت گرای آمریکایی در سال 1978 میلادی نظریه ای درباره عشق  ارایه داد به این مضمون که عشق با آفرینش انسان و تداوم بقای او گره خورده است که انسان برای بالا بردن کیفیت زندگی خود نیاز به عشق و تجلی بارقه های تعالی بخش آن در وجود خود دارد. عشق پدیده ای انگیزه آفرین است که به هنگام برآمدن دشواری ها به مثابه سپری از آدمی در برابر مشکلات روزگار  پاسداری می کند. مقاله حاضر در صدد پاسخ به این پرسش است که کدام یک از اقسام عشق مورد تایید مومن عرشی است؟ نتایج تحقیق نشان می دهد که عشق مد نظر مومن عرشی، عشق عرفانی، آرمانی و کمال آفرین است.

مایه های نشاط معنوی در سلوک عارفانه عطار و عشق و درد و غم و شادی و فراق و وصال است . آثار این عارف شوریده دل تا بدان حد به این عطیه های آسمانی آمیخته است که درد و عشق را باید بن مایه و جوهره ی شعر او نامید . عارفان ، آغاز آفرینش را با تجلی الهی و ظهور عشق توام می دانند و عطار از درد و غمی سخن می گوید که تنها وقف دل آدمی است . محوریت اندیشه ی عطار بر عشق و درد و غم و اشک و خون است او عشق را در گرو سه حالت می داند یکی اشک دوم آتش سوم خون فرشتگان را دارای عشق می داند ؛ اما درد را مختص انسان دانسته است . نگرش خاص شیخ به عشق که مقوله اصلی و پایه ای عرفان است ، سبب گردیده که در بسیاری از موضوعات عرفانی با دیگران متفاوت باشد وی در به کارگیری اصطلاحات عرفانی نیز شیوه ی خاص خودش را دارد . اوکه با مداقه در مبانی سلوک این منازل را به روشنی توصیف نموده ، در سرودهای خویش بارها به خاستگاه سلوک معنوی پرداخته است . و نتیجه ی تجربیات روحی و معنوی خود را با بیانی رسا و شیوا در اختیار مشتاقان و عاشقان دردمند قرار داده است .

نظریه سورریالیسم که توسط بینانگذار فرانسوی؛ آندره برتون و همراهانش مطرح شد؛ به خودی خود شکل نگرفت و زمینه ها و پیش گفتارهای بسیاری در شکل گیری اش نقش داشتند. از جمله آن زمینه ها می توان به زمینه های فلسفی، عقل گریزی، هنجارشکنی و کشف و شهود اشاره کرد و از میان پیش گفتارها می توان به نظریات سقراط، افلاطون، نظریات روانکاوانه فروید و یونگ، نظریه های داداییسم، رمانتیسم و به ویژه شعر صوفیان ایران کهن اشاره کرد. پیش گفتارهایی که سنایی، عطار و در پی آن ها مولانا در اشعارشان در پی عناصر صوفیانه و شعر صوفی مطرح کردند؛ بیش ترین قرابت گفتمانی را با نظریه و عناصر سورریال داشته است. بر این اساس، پژوهش حاضر ضرورت بررسی پیش گفتارهای سورریالیستی را در مثنوی های سیرالعباد الی المعاد، منطق الطیر دفتر سوم مثنوی معنوی با کمیت تقریبا یکسانی احساس کرده است. از این رو، برآن است تا با هدف توسعه ای، در راستای کشف عناصر سورریالیست در آثار مورد پژوهش از روش توصیفی-تحلیلی بهره جوید. نتایج اولیه پژوهش حاکی از آن است که پیش گفتارهای عناصر سورریالیستی در مثنوی های مورد بررسی، به صورت آشکار و ضمنی نمایان شده است. طوری که سه شاعر عارف نامی به طور آشکار همان عناصر را در اشعارشان از لوازم و عناصر مهم عرفان مطرح کردند و گاهی با اشاره ها، استعاره ها و تشبیه های تمثیلی و نمادین عناصر عرفان را مطرح کردند که آن ها نیز در نظریه سورریالیسم مشترک بوده اند.

لحن عبارت از نگرش و احساس گوینده و مهم ترین عامل فضاسازی و تاثیرگذاری بر مخاطب در شعر است و در شناخت و فهم هر متنی، شناختن زبان و لحن آن نقش مهمی دارد. زبان و لحن حماسی برآیند انتخاب کلمات، ترکیبات، صورخیال، صنایع بدیعی و انتخاب وزن متناسب با نوع حماسه است. هدف از این پژوهش بررسی عوامل موثر در ایجاد زبان و لحن حماسی در قصاید انوری است که با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی و به شیوه کتابخانه ای انجام شده است. انوری با بهره گیری از موسیقی درونی و بیرونی، گزینش واژگان و ترکیبات حماسی، استفاده از آرایه های سازگار با حماسه مانند مبالغه، اغراق، تشبیه و اشارات متعدد به نام پهلوانان و شخصیت های حماسی و اساطیری ایرانی، به قصاید خویش لحن و زبانی حماسی بخشیده است. نتایج حاصل از بررسی ها نشان می دهد که شاعر ذهنی حماسی اندیش دارد و آن در صورخیال و واژگان و ترکیبات به کار رفته در قصایدش نمود یافته است و این نوع ذهنیت و زبان و تخیل با جامعه قرن پنجم و ششم و باورها و اندیشه های حاکم بر فرهنگ و ادب آن دوره در پیوند و البته متاثر از آن است.