مجله جریان شناسی دینی معرفتی در عرصه بین الملل
پیاپی 2 (پاییز و زمستان 1398)

انتظار مولفه مهمی در هویت شیعه است، ولی رهیافت شیعیان همیشه در مورد این مفهوم و مولفه یکسان و همنوا نبوده است. این نوشتار به شیوه استنادی- تحلیلی، دو جریان اصلی در خصوص انتظار را کاویده و به این نتیجه رسیده که پیش از دوره معاصر، جریان فکری- معرفتی تقدیرگرا که در آن نقش چندانی به فعالیت های جمعی سپرده نمی شد دارای هژمون بوده است.  در دوران حاضر به دلایلی، از جمله شرایط برون هویتی شیعه، جریان فکری - معرفتی اصلاح گرا که به جنبه های تمدنی هویت شیعه ارزش می دهد بر هویت شیعه هژمون شده و باعث تحولاتی در اجتماع و سیاست شیعیان گردیده است.

در مجموعه گفتمان های اسلام سیاسی در افغانستان، جریان اخوانی از جهات مختلفی برجسته تر و مهم تر است و حکم پیشگام را دارد. این نوشتار با تمرکز بر تکوین و کنش گری «جریان اخوانی» در سه دهه اخیر قرن بیستم، هویت و کارنامه اسلام گرایان اخوانی در افغانستان را در چارچوب روش تحلیل گفتمان و متکی به آرای لاکلا و موفه بررسی می کند. جریان اخوانی در افغانستان از لحاظ تباری در ادامه جریان بین المللی اخوان المسلمین و در بستر دهه دموکراسی 1963-1973 در افغانستان، گفتمانی قابل توجه شد. در ادامه اخوانیسم در متن تحولات شتابان دهه های 1970 و 1980 به گفتمان مهمی تبدیل شد. این گفتمان حول دال مرکزی «اسلام یگانه راه حل» شکل گرفت و عناصر مهمی مانند دولت، حزب، انقلاب، جهاد و... را در پیرامون خود مفصل بندی نمود. گفتمان اخوانی هرچند موفق شد با به زیر کشیدن رژیم مارکسیستی در 1992، مدت کوتاهی به گفتمان هژمون تبدیل شود اما این گفتمان با برآمدن خلافت گرایان طالبان در 1996 به حاشیه رانده شد.

مسلمانان در اواخر قرن نوزده از لبنان امروز وارد آمریکا شدند و از آن زمان با چالش های متنوعی مواجه شده اند. مهاجران برای استفاده از رفاه اجتماعی در آمریکا باید توانایی، سازش و بهره وری خود را به عنوان یک شهروند آمریکایی به اثبات برسانند تا از امکاناتی مانند تحصیل، بهداشت، شغل و... بهره مند شوند. در این رهگذر، مهاجران شیعی با مشکلات عدیده ای مواجه هستند. شیعیان همواره از فشارهای اجتماعی ناشی از اختلاف میان آموزه های دینی و اقتضایات تجددگرایانه، سکولار و اسلام هراسانه آمریکا رنج می برند و دچار آسیب های هویتی شده اند. این پژوهش در صدد بررسی چالش های هویت دینی شیعیان آمریکا و پاسخ به این پرسش است که آیا شیعه برای استیفای حقوق شهروندی باید سیاست های اجتماعی آمریکا مبنی بر ادغام شدن در بافت جامعه را با تمام الزامات آن بپذیرد؟ آیا می توان به پدیده ای به نام «اسلام آمریکایی» قایل شد؟ در این پژوهش که از روش تبیینی و با استفاده از ابزار کتابخانه ای-میدانی بهره می برد، انواع چالش های هویت دینی مسلمانان در سه بخش فرهنگی، اجتماعی و دینی و نحو ه تاثیر آنها بر هویت مسلمانان، به خصوص شیعیان، مورد ارزیابی قرار گرفته است.

مسئله مقاله حاضر صورت‏بندی نظریات فرهنگی بر اساس منظومه فکری امام خمینی است. نظریات فرهنگی در دو طیف کلان متعالی و متدانی طبقه‏بندی می‏شوند. نظریه فرهنگی متعالی دارای وضعیت جامع و نظریه‏ای بومی و اسلامی است. در مقابل این نظریه هفت نظریه دیگر قرار دارند که در سه سطح تک بعدی، دوبعدی و سه بعدی دسته بندی می‏شوند و دارای وضعیت ساده، پیچیده و بسیار پیچیده هستند. روش مقاله تحلیلی - استنباطی و چارچوب نظری هم ترکیبی از نظریه فطرت و نظریه انسان‏شناسی امام خمینی است. نوآوری مقاله حاضر علاوه بر استفاده از چارچوب نظری بومی، طبقه بندی کلان و خرده نظریه‏های فرهنگی به هشت نوع می‏باشد.

جریان نومعتزله شمال آفریقا به اقتضای دورانی که در آن زندگی می کردند تحت تاثیر مدرنیته غربی، مسایل نظری عقلانیت را معطوف به مدرنیته حل کردند. بر این اساس مبانی آنها در فهم معارف دین با معتزله قدیم فرق می کرد؛ زیرا معتزله قدیم براساس مبانی عقلی و فلسفه توحیدی بود، ولی نومعتزله در شمال آفریقا برخلاف اسلاف خود بر اساس تعامل با غرب، توجه به عقب ماندگی جوامع اسلامی و تلاش برای برقراری سازگاری بین دین و مدرنیته، رویکرد خاصی را در تفسیر آیات قرآن در پیش گرفتند. آنان در مبانی هستی شناختی عمدتا نظام هستی را امری مادی و متحول و در حال تغییر می دانند و رابطه خدا و انسان و جهان را در بررسی گزاره های دینی نادیده می گیرند. ازآنجاکه نظام هستی بر تفکر اعتزال نو با عینک عقل تجربی نگاه می شود، اکثر مفاهیم و آموزه های وحیانی و غیبی مانند خدا، فرشته و بهشت و جهنم یا مورد انکار واقع می شود و یا به تاویل بدون ضابطه دچار می گردد.  این تحقیق درصدد است با روش توصیفی و تحلیلی و انتقادی، مبانی هستی شناختی و شاخصه های تفسیر عقلی جریان نومعتزله در شمال آفریقا به ویژه نصر حامد ابوزید و حسن حنفی را تصویر کرده و آسیب های آن را در قالب آسیب های مبنایی هستی شناختی بررسی کند.

اندیشه سلفی گری در تاریخ اسلام فعال ترین رهیافت فکری و ذهنی است که کل تاریخ اسلام را تحت تاثیر قرار داده است. این پژوهش با استفاده از الگوی تحلیل گفتمان، اندیشه سلفی گری و جنبش های سلفی را با تکیه بر سه دوره تاریخی اندیشه اهل حدیث با محوریت دوگانه احمد ابن حنبل و ابن تیمیه، سلفی گری محمد ابن عبدالوهاب و سلفی گری در تاریخ معاصر بررسی کرده است.  ادعای این پژوهش این است که سلفیه تحت تاثیر متن و روش های معیوب تفسیری، زمینه های تکفیر و فرقه گرایی را در تاریخ اسلام پدید آورده است. یکی از جنبه های چالش برانگیز سلفیه انتقال جدال فرقه ای به حوزه الهیات و فتوا به تکفیر فرقه های اسلامی است. در این تحقیق سلفی گری به عنوان مفهوم عام در نظر گرفته شده است که طیف وسیعی از وابستگان فکری اهل حدیث مانند پیروان ابوالحسن اشعری، ابن تیمیه، محمد ابن عبدالوهاب و سلفیه در تاریخ معاصر را در برمی گیرد.  به طور کلی سلفی گری، الگوی فکری است که با روش متعبدانه به متن مراجعه می کند و با عقلانیت اجتهادی - فقهی، کلامی و فلسفی در جدال قرار می گیرد. رویکرد ظاهرگرایانه، هر نوع فهم متکثرانه و اجتهادی را از آنان سلب و به دلیل فقدان تسامح در برابر اندیشه های مخالف، با خشونت و تکفیر طرد می کند.