پژوهشنامه نسخه شناسی متون نظم و نثر فارسی
پیاپی 13 (بهار و تابستان 1399)

یکی از منظومه های ناشناخته طبی قرن هشتم، نسخه طب منظوم اثر حکیم عبدالکریم اعرج متخلص به عجزی است که با شماره 757 در کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار نگهداری می شود و در 6896 بیت با خط نستعلیق کتابت شده است. این اثر در 433 صفحه و در قالب مثنوی و وزن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن (بحر رمل مثمن مقصور) در قرن هشتم سروده شده است. هدف این نوشتار، بررسی و تحلیل نسخه طب منظوم و نیز آشنایی با مفاهیم پزشکی قرن هشتم، بیماری ها و روش درمان آن هاست. نگارندگان در این مقاله به بررسی این منظومه در سه سطح صوری و زبانی، سطح بلاغی و سطح فکری محتوایی می پردازند. نسخه طب منظوم حاوی اطلاعات طبی قرن هشتم است. سراینده این منظومه بیشتر طبیب بوده تا یک شاعر، به همین دلیل سطح ادبی این منظومه بسیار پایین است، اما از نظر علمی و محتوایی ارزشمند است. از ویژگی های این منظومه انتقال مفاهیم پزشکی به صورت ساده و موجز است.

لطایف نفیسیه کتابی در مناقب اویس بن عامر مرادی، ملقب به اویس قرنی، اثر احمد بن محمود اویسی، از جمله متون صوفیانه در قرن دوازدهم هجری قمری است که به نثری بینابین نگارش یافته و علاوه بر شرح حال، مدح و مناقب اویس قرنی، به سبب سادگی و ایجاز، مباحث عرفانی عمیقی را در خود گنجانده است. مولف این اثر را، در 1156ق، به نثر آمیخته به نظم در یک دیباچه، 25 لطیفه و یک خاتمه تدوین کرده است. تاریخ تالیف آن را نویسنده در صفحه سوم کتاب، 1156 ه. ق عنوان می کند. در این اثر، آگاهی های ارزنده ای نیز درباره سلسله اویسیه آمده است. هدف از نگارش این مقاله معرفی نسخه ها و تحلیل سبک شناسی لطایف نفیسیه در فضایل اویسیه است. روش تحقیق تحلیلی توصیفی و به صورت کتابخانه ای انجام شده و لطایف نفیسیه در سطوح زبانی، نحوی و فکری مورد نقد سبک شناسانه قرار گرفته و سپس در سطح ادبی از جهت زیباشناسانه مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته است. حاصل پژوهش نشان می دهد که نویسنده کتاب خود را بیشتر به تقلید از نویسندگان سلف خویش نوشته است و نمی توان او را صاحب سبک شخصی خاصی دانست، لذا اثر او همچون دیگر آثار ویژگی های سبکی همان دوره را دارا است و هیچ گونه خروج از نرم و هنجار را نمی توان در آن شاهد بود. با این حال بسیاری از ویژگی های فکری، زبانی و ادبی در این اثر مشهود است. بسامد بالای واژه های عربی، تلفیق زبان عربی و فارسی و پیروی از نحو زبان عربی، از جمله ویژگی های سبکی این کتاب به شمار می رود.

عبدالرحیم متخلص به حزین، از گویندگان شیروانی دوره قاجار بود. نسخه دیوان شامل سه اثر از وی (دیوان، صفاء القلوب و هدایت نامه) است که به خط پسرش، میرزا اسدالله نوشته شده و در کتابخانه ملی تبریز نگهداری می شود که در قوالب مختلف شعری با وزن ها و موضوعات و انواع ادبی متنوع است که تاکنون تصحیح و به روزرسانی نشده و به صورت نسخه خطی باقی مانده است. مقاله حاضر که با هدف معرفی و بررسی ویژگی های سبک شناسی آن و بر اساس اسنادی توصیفی و مبتنی بر مطالعات کتابخانه ای بررسی و تحلیل شده، در صدد پاسخ گویی به این پرسش است که بارزترین ویژگی های سبکی این اثر چیست؟ نگارنده ضمن معرفی نسخه و ویژگی های رسم الخطی آن، ویژگی های سبک شناسی آن را در سه سطح زبانی، فکری و ادبی بررسی کرده است. پس از بررسی و خوانش متن، یافته های پژوهش مبنی بر آن است که وی از انواع صنایع با مهارت تمام سود جسته و با تضمین از غزلیات حافظ و سعدی به پیروی از سبک عراقی برخاسته است.

تصحیح و معرفی نسخه های خطی خاص و نفیس که از روزگاران دور بر جای مانده، راهی برای جان بخشی اثری ادبی و یا عرفانی و یا شاید زنده کردن خود مولف در زمان امروزی است. روزبهان بقلی یکی از تاثیرگذارترین عرفایی است که اندیشه های عرفانی او جریان جدید و منحصر به فردی از مبانی عرفان و تصوف را پایه ریزی کرده است که مگر با درک و بازنگری آثار این عارف بزرگ میسر نیست. بیشتر آثار منصوب به روزبهان بقلی موجود نیست و از آن هایی که باقی است، تعداد اندکی تصحیح و چاپ شده اند. یکی از برگزیده ترین و مهجورترین آثار او رساله الانوار فی کشف الاسرار است که برخی از تکلمه نویسان آن را به شیخ منصوب نمی دانند و برخی آن را با رساله دیگری از شیخ یکی دانسته اند. تنها نسخه موجود از این رساله از روزبهان در کتابخانه ملی تاشکند به شماره 2188 و کد 3: 176 وجود داشته و عکس آن در مرکز نسخ خطی دانشگاه تهران به شماره نسخه ش 2/2578 نگهداری می شود. این اثر نفیس عرفانی همچنان تا به امروز دست نخورده باقی مانده و کسی به تصحیح و ترجمه آن نپرداخته است. با توجه به متن خاص این اثر و ارزش عرفانی آن، تصحیح، ترجمه و احیای آن همچنان که برگی زرین از گنجینه ارزشمند نسخه های خطی را نمایان می کند، می تواند برای روشن تر شدن مکتب فکری شیخ روزبهان حایز اهمیت بوده و ترجمه و تصحیح پیراسته و شایسته ای را به حوزه عرفان امروز اضافه کند.

ادبیات غنی و پر بار ایران زمین همچون درخت تنومندی است که برگ برگ آثار به جا مانده اش از دوران گذشته تابه حال، سندی است بر فرهنگ عمیق مردمان این سرزمین. در این میان، اهمیت حفظ و حراست از نسخه های خطی بر کسی پوشیده نیست و احیا و بازسازی این آثار، ارزش و جایگاه پنهان آن ها را آشکار می سازد. یکی از این میراث ارزشمند، نسخه خطی لطایف الاسماء است که در کتابخانه وزیری یزد نگهداری می شود. لطایف الاسماء نمونه نثر مسجع و منشیانه دوره تیموری است که شامل مجموعه ای از خطب، فرامین، نشان ها و مکتوبات، احکام و مسایل متفرقه است. این نسخه که تاکنون تصحیح و چاپ نشده، 89 برگ دارد که با خط نسخ تحریر شده و آغاز و انجام آن افتادگی دارد. فایل دیجیتال این اثر ارزشمند، در کتابخانه آستان قدس رضوی نیز نگهداری می شود. این مقاله با شیوه توصیفی تحلیلی و با مراجعه به منابع کتابخانه ای و کتب مرجع در زمینه نسخ خطی به انجام رسیده است تا این اثر پربار برای علاقه مندان به نثر فارسی، به ویژه نثر منشیانه معرفی شود و با توجه به مضامین آن، تا حدی گوشه هایی از اوضاع سیاسی و اجتماعی دوران تیموری را آشکار سازد. در متن اثر، هیچ نامی از مولف و یا کاتب نسخه وجود ندارد، اما در فهرست نسخه های خطی ایران و همچنین فهرست کتابخانه وزیری، نام مولف کتاب عبدالجلیل محمد بحرآبادی ذکر شده است.