پژوهشنامه ادبیات کردی
سال ششم شماره 2 (پیاپی 10، پاییز و زمستان 1399)

لیکدانەوەی بۆشایی و دەرکەوتەکانی لە سوبژیکتیڤیتەدا، ناخودیاگا و ناخی سووژە باشتر دەردەخات و پەنجەش دەخاتە سەر یەو مەیل و خواست و کەم وکووڕییانەی لە ناخودیاگای سووژەدا جیگەیان خۆش کردووە. لەم تویژینەوەیەدا هەوڵ دراوە لە سی کورتەچیرۆکی کوردی بە گویرەی پیگە، ژیان، زەینییەت و پاشخانی سووژەی کوردیی نویندراو لەو بەرهەمانە بکۆڵدریتەوە و بە پیی ڕوانگەکانی لاکان و بۆچوونی دەروونشیکارانە دەست بخریتە سەر بۆشایی نویندراو لەو بەرهەمانەدا. نموونەکان بریتین لە «لۆزان» بەرهەمی شیرزاد حەسەن، «من... تۆم... خۆش... دەوی» نووسینی عەتا نەهایی و «عەینەک و سەمعەک» بەرهەمی محەمەد ڕەمەزانی. یەم سی نموونەیە هەوڵیان داوە سی چەشنی جیاوازی بۆشایی لە سوبژیکتیڤیتەی کوردیدا بنویننەوە کە بریتین لە بۆشایی ناسنامەی نەتەوەیی، بۆشایی سۆز و یەوینی یازاد لە جڤاتی نەریتەواندا و بۆشایی زەینییەتی مۆدیرن. یەنجامی تویژینەوەکە یەوەمان بۆ دەردەخات کە بۆشاییە یاماژەپیکراوەکان لە ناخودیاگای کەسایەتییەکانی بەرهەمەکاندا یامادەبوونی بەرچاویان هەیە و بوونەتە هۆی سەرهەڵدانی تیکچوویی و ناهاوسەنگیی دەروونیی. هەر سی جۆری بۆشایی باسکراو یاماژە بۆ دۆخی زەینیی کەسایەتییەکان دەکەن و تیکڕا لە زمانی کەسایەتییەکاندا دەرکەوتوونە.

وتاری بەردەست، پەرژاوەتە سەر پرسی زمان لە نیو کوردەکان لە تورکیا و باندۆری یایدیۆلۆجی لەسەر پیڤاژۆی بەسووژەبوونی تاکی کورد لە هەمبەر زمانی دایکدا. بەم پییە، ڕۆمانی پیشبازیا چیرۆکین نەقەدیایی نووسینی شەنەر یۆزمەن، بەگویرەی کۆمەڵی چەمک وەک «یایدیۆلۆجی»، «دەزگای سەرکوت و دەزگا یایدیۆلۆجیکەکانی دەوڵەت» و «سووژە و پیڤاژۆی بەسووژەبوون» لە تیۆریی ڕەخنەیی لویی یاڵتوسیر، خویندراوەتەوە. لیکۆڵینەوەکە دەری دەخات دەسەڵاتی تورکیا هاوکات لەگەڵ سەرکوتی فیزیکی، لە ڕیگەی دەزگا یایدیۆلۆجیکەکانەوە، پیڤاژۆی پاکتاوکاری و پەراویزخستنی زمانی کوردیی پیش خستووە. چوار دەزگای چالاکی هاودەستی دەوڵەت لەم پەیوەندییەدا بریتین لە دەزگای یایینی، خیزان، خویندنگە و میدیا، کە توانیویانە لە چی کردنی سووژەی ملکەچدا بە تەواوی سەربکەون. یەم سووژانە، هاوکات لەگەڵ کردەی یایدیۆلۆجیک، لە ڕیگەی بەکارهینانی سەرکوتەوە، زۆرترین یاستەنگیان بۆ سووژە سەربزیو و بەرەنگارەکان ناوەتەوە. پاڵەوانی سەرەکیی ڕۆمانەکە، لە پیگەی سووژەیەکی زمانپاریزدا، ملکەچی یایدیۆلۆجیی زاڵ نابیت؛ بۆیەش دەکەویتە بەر هەڕەشە و لە کۆتاییدا بە دەستی سووژەیەکی فریودراوی دەزگای یایینی دەکوژریت. سووژە گویڕایەڵەکان، لە ژیر کاریگەریی هەر دوو جۆر دەزگای سەرکوت و یایدیۆلۆجیکدا هەڵسازراون؛ بەڵام دەزگا یایدیۆلۆجیکەکان باڵادەستترن و توانیویانە سووژەی دەستاژۆی زمانی بە سەرکەوتوویی بنیات بنین؛ بە جۆری کە، سووژەکان بۆخۆیان، «یازادانە» ڕەوشی داسەپاو بەرهەم دەهیننەوە. سەرکوتی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ، سەرکەوتنی یایدیۆلۆجیی زاڵ، بەرخۆدانی بی یاکام، هیوابڕاوی و دۆڕان کەشی زاڵی ڕۆمانەکە پیک دەهینن. سەرەڕای یەمانەش، پەشیمانیی بکوژ لە کوشتنی سەرلەهەنگ (پاڵەوانی سەرەکی) و گەیشتن لە ڕاستیی ڕوانگەکانی یەو لە کۆتایی دەقەکەدا، یاماژەن بۆ بەردەوام بوونی ڕەوتی بەرەنگاری و بەرخوەدان.

یه م تویژینه وه یه هه وڵیکی شیکاریی-تیۆری و پراکتیکییه بۆ خویندنەوەی جۆره یه ده بییه کان، واتە ژانرەکان یان چەشنە یەدەبییەکان له یه ده بی نووسراوی کوردیدا. تا یه مڕۆ که مترین تویژینه وه له م باره یه وه یەنجام دراوە، بەڵام له یه ده بی جیهانیدا بایه خی زۆر بەم بابەتە دراوه و میژوویەکی کۆنی هه یه . بە سەرهەڵدانی ڕیبازی مۆدیرنیزمی یەدەبی، تویژینه وه ی ورد لەسەر یەم مژارە پیشکه ش کراوه . له به شی یه که می وتاری بەردەستدا له ڕوانگه یه کی تیۆریکەوە باس له م میژووه ده که ین؛ له یه ریستۆوه تا ده گاته نویترین ڕوانگە له م باره یه وه ، وه ک ڕوانینه کانی ژیرار ژینیت بە نموونە. به شی دووه م تایبه ته به کیشه ی جۆره یه ده بییه کان له یه ده بی کوردیدا. له ڕوانگه یه کی تیۆریک و پراکتیکییەوە، باس له ڕوانینی هه ندی له نووسه ران و یه دیبانی کوردی سه رده می نویبوونه وه دەکری و تیشک دەخریتە سەر کیشه ی ڕوانینی ڕه خنه یی و زاراوه سازی بۆ جۆره کانی یه ده ب. تویژه ر ته واوی سه رچاوه کوردییه کان له باره ی جۆرە یەدەبییەکانەوە دەخاتە ژیر لیکۆڵینه وه. له سه ره تادا له لای تویژه رانی کورد شیعری لیریک و شیعری ییپیک هه بووه ، پاشان شیعری دراماتیک وه ک تایبه تمه ندییه کی یه ده بی ڕۆژیاوایی بۆ زیادکراوه، کە یه مه یان به لاوازی له یه ده بی کلاسیکی کوردیدا هه ستی پی کراوه و زیاتر لە یەدەبی کوردیی سەدەی بیستەمدا دەر کەوتووە. پاشان یه م دابه شکردنە لە ڕوانگەی تویژەرانی یەمڕۆی یەدەبی کوردییەوە گۆڕانی به سه ردا دیت، به هۆی یه وه ی شیعر هه رده م ڕووبه ریکی بەربڵاوی داگیرکردووه. ته نیا دوو بن جۆر، یان ژیرچەشنی شیعر له یه ده بی کوردیدا زۆرتر لەوانی تر گەشەی سەندووە، یه مانه ش شیعری لیریک و شیعری فیرکارین. چیرۆکەشیعرەکانی یەدەبی کلاسیکی کوردیش خاوەنی مۆرکیکی گیڕانەوەیین و جیگای سەرنجن . هۆکاری سەرەکیی گەشەی هەندی بن جۆر لە یەدەبی کوردیدا بۆ تایبه تمه ندیی یه ده بی کوردی کە لە وتارەکەدا شی کراونەتەوە، ده گه ڕیته وه.

شیعر و پەخشان وەک هەموو هونەرەکانی دیکە بۆ پەیوەندی لەگەڵ بەردەنگی خۆیان پیویستیان بە چەند کەرەستەیەک هەیە؛ یەکیک لەم کەرەستانە، درکەیە. هەر لە کۆنەوە پسپۆڕانی یەدەبی یاماژەیان بە کارتیکەریی درکە لەسەر شیوازی یاخافتنی یاسایی و شیعر کردووە و وەک شیوازیکی دەربڕینی یەدەبی پیناسەیان کردووە. لەم وتارەدا، درکە و جۆرەکانی لە شیعری کلاسیکدا بە شیوازیکی نوی شرۆڤە کراوە. درکە، وشە، دەستەوشە، یان ڕستەیەکه بیژەر بە شیوازیک بەکاری دینیت کە مەبەست لە دەربڕینی، واتای نهینییە. زۆریک لە واتاکان ڕەنگە یەگەر بە شیوازی یاسایی دەرببڕدرین؛ زۆر کارتیکەر نەبن. درکە واتاکان بە شیوازی هونەری دەگەیەنیت و یەم تایبەتمەندییەش بی گومان لە زانستی ڕەوانبیژییەوە سەرچاوە دەگریت. شوینی سەرهەڵدانی درکە، یاخافتنی یاسایی خەڵکە و لە پەیوەندییەکانی ڕۆژانەی یاخیوەرانی کۆمەڵگادا ڕۆڵی بووە و لە کات و شوینی تایبەتدا بۆ گەیاندن و یاگادارکردنەوە بە مەبەستی جۆراوجۆر بەکار هاتووە. درکە یاوینەی فەرهەنگە و یاستی ڕۆشنبیریی نەتەوەیی دەردەخات؛ لای هەموو یاخیوەرانی زمانی دایکی بەکار هاتوووە، واتە مۆری کۆمەڵی پیوەیە و مانەوە و نەمانەوەی پەیوەندی بە بڕیاری کۆمەڵەوە هەیە. لە ڕووی دەروونییەوە درکە کارتیکەریی بەهیزی لەسەر یاخیوەرانی هەر نەتەوەیەک هەیە؛ جاری وایە هاندەرە و جاری واشە هیوابەخش و ساڕیژکەری یازارە دەروونییەکانە. لەم تویژینەوەیەدا هەوڵ دراوە جیاوازیی درکە و ڕازەکانی خواستن، خوازە و پەند تاوتوی بکریت و پاشان لایەنی جوانیناسی درکە لە شیعری کلاسیکدا شرۆڤە بکریت. یەم تویژینەوەیە بە شیوازی وەسفی-شیکارانە درکە و جۆرەکانی لە شیعری کلاسیکدا تاوتوی کردووە. هەوینی سەرەکی یەنجامی یەم لیکۆڵینەوەیە یەم پرسیارانە بووە: هۆکاری سەرەکیی سەرهەڵدانی درکە لە یەدەبیاتدا چییە؟ بۆچی بیژەر ناڕاستەوخۆ وتەکانی دەردەبڕیت؟ بەو پرسیارانەوە دەچینە ناو مژاری سەرەکیی وتارەکەوە.

بەشیکی زۆری بەرهەمە یەدەبییەکان لە بنەڕەتدا هەڵگری پەیامیکن و دانەرانیش بە نووسەر و شاعیرەوە هەوڵ دەدەن بە ڕیگا و شیوازی جیاجیا یەو پەیامە بگەیینن بۆ یەوەی کار لە بەرامبەرەکەیان بکەن. چیرۆک نووس حەسەن قزڵجی هەوڵی داوە بە ناوەرۆک و تەکنیکی جیاواز و کاریگەرەوە یەو پەیامە دەرببڕیت، واتە «تەنز». قزڵجی هەوڵی داوە لەو ڕیگایەوە کۆمەڵگا لە دیاردە دزیو و ناشیرینەکان یاگادار بکاتەوە، یان لانی کەم بتوانیت لە قۆناغیکدا وریایان بکاتەوە. تویژینەوەی بەردەست هەوڵ دەدات تەنز و ڕەنگدانەوەی لە چیرۆکەکانی پیکەنینی گەدای حەسەن قزڵجی دا بخاتە بەر باس و لیکۆڵینەوە. تویژینەوەکە جگە لە پیشەکی و یەنجام، لە دوو بەش پیک هاتووە. لە بەشی یەکەمدا، بە شیوەیەکی تیۆریک، باسی چەمک و پیناسەی تەنز و مەبەستی تەنز لە یەدەبدا کراوە. لە تەوەرەی یەکەمی بەشی دووەمدا، باسی تەنز لە یەدەبی کوردیدا کراوە و پاشان لە کۆتایی تویژینەوەکەدا، بە شیوەیەکی پراکتیکی، تەنز لە چیرۆکەکانی پیکەنینی گەدای حەسەن قزڵجی دا باس کراوە. لە کۆتاییشدا، گرنگترین  یەنجام و دەستکەوتەکانی یەم تویژینەوەیە خراونەتەڕوو.

ژیانی یاسایی و ڕۆژانه ی خه ڵک گونجاوترین و گرنگترین به ستینه بۆ لیکدانه وه و شیکاریی گیڕانه وه جۆراوجۆره کانی ڕووداویکی کۆمەڵایەتی، چونکه له زۆربه ی کاتەکاندا بۆچوون و ڕوانگه ی جیاوازی تاکه کان له مه ڕ ڕووداوه کانی ناو کۆمه ڵگا ده بیته هۆی فره چه شن بوونی گیڕانه وه کانی ڕووداویکی تایبه ت. له م ڕووه وه به ڕاڤه کاری و شیکاریی گیڕانه وه جیاوازه کانی ڕووداویکی تایبه ت که له ژیانی یاساییدا ڕووی داوه ، ده توانین له بواری گیڕانه وه ناسیدا، به تایبه ت له م لایه نه وه که بیر و هزر و یایدیۆلۆجیی تاکه کان له به دیهاتنی گیڕانه وه جیاوازه کاندا چ ده وریکی هه یه ، کۆمەڵی زانیاریی پڕبایه خ ده سته به ر بکه ین. له م وتاره دا هه وڵ دراوه به شیوازیکی کرده یی، چه ندین گیڕانه وه ی جیاواز بۆ ڕووداویکی تایبه ت ڕاڤه بکری. ڕووداوه که یه مه یه : «باوکیک که نیشکه که ی خۆی به هۆ ی ڕەدووکەوتنی له گه ڵ کوڕیکدا ده کوژیت». یه م ڕووداوه ده کری به شیوازی جۆراوجۆر و به چه شنیک بگیڕدریته وه که هه ر یه ک له گیڕانه وه کان جیاوازیی بنه ڕه تیی له گه ڵ یه وانی تردا هەبیت، لەبەر یەوەی که سایه تیی تاکه کان و ده ریه نجامی کۆتایی گیڕانه وه که له هه ر یه ک له م گیڕانه وانه دا ده گۆڕدریت و جیاواز دەبیت . ده ور و که سایه تیی باوکه که ، که نیشکه که ، کوڕه که ، هه روه ها ده وری ڕیکخراوه کۆمه ڵایه تی و یایینی و فه رهه نگییه کان له م گیڕانه وانه دا ده گۆڕدری و له هه ر کامدا به شیوازیکی جیاواز ده رده که وی. یەم تویژینەوەیە، کە بە شیوەی شیکارانە یەنجام دراوە، یامانجەکەی یەوەیە چۆنیەتیی بەدیهاتنی گیڕانەوە جیاوازەکانی ڕووداوی بەرباس شی بکاتەوە و هۆکارەکانی دیاری بکات. دەستکەوتی وتارەکە یەوەمان بۆ دەردەخات کە سه رچاوه ی جیاوازیی گیڕانه وه کانی ڕووداوی یاماژه پی کراو بۆ بەرگریمانەکانی ڕوانگه ی وەگیڕ و یه و هۆکاره ده گه ڕیته وه که وەگیڕ له و لایه نه وه ڕووداوه که دەگیڕیتەوە.

تویژینەوەی بەردەست هەوڵیکە بۆ پیشکەش کردنی دوو گریمانە سەبارەت بە یایینی یارسان. لە گریمانەی یەکەمدا ڕووە ڕەوشتییەکانی یەم یایینە دەخرینە ڕوو. بە وردبوونەوە لە دەقە یارییەکان هەندیک ڕوو و ڕەهەندی ڕەوشتی و سوژەییانە دەردەکەویت، کە جیاوازیان دەکاتەوە لە هەندی یایینی دیکەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. گریمانەی دووەم هەوڵیکە بۆ پیشاندانی ڕووە یاکارییەکانی یەم یایینە. بە پیچەوانەی ڕووە ڕەوشتییەکانی یارسان، دەقگەلیکی بی یەژماریش لای یارسان دەست دەکەویت کە زۆرتر جەخت کردنەوەیە لە سەر ڕووی یاکاریی یەم یایینە. یەگەر ڕەوشت بەو ڕوانگەیە پیناسە بکەین کە تییدا «پەیوەندی بە خود» یان «پەیوەندی لەگەڵ خود» دەردەکەویت و گەر یاکاریش بریتی بیت لە کۆد و پرەنسیپەکان، دەتوانین ببینین کە لە دەقە یارسانییەکاندا، ڕەوشت پیگەیەکی بەرز و سەردەستی بە نسبەت یاکارەوە نییە، یەگەر تەنانەت پیگەیەکی خوارتریشی لە چاو یاکاردا نەبیت. یەم لیکۆڵینەوەیە، بە پلەی یەکەم، بە دوای پیشاندانی ناوەرۆکی یەم دوو گریمانەیەیە لە ناو هەندی لە دەقە پیرۆزە یارییەکان. لە یایینی یارساندا، هەر بە هەمان شیوە کە جەخت لە سەر ڕەوشت دەکریت، قامکیش لە سەر یاکار و بەیاکاری بوونیش دادەنری. دەقەکانی یارسان دەمانخەنە نیوان دووفاقەیی و دووبەرداشی لەم چەشنەوە. هەبوونی ڕووی ڕەوشتی، یەم یایینە دوور دەکاتەوە لە یایینە یەکتاپەرستەکان، بەڵام ڕووی یاکاریی یەم یایینە، لیکچوویی زۆریش لە نیوان یەم یایینە و یایینە یەکتاپەرستەکانیش دەردەخات.

گەرچی تویژینەوەکان جەخت لەسەر یەوە دەکەنەوە که شیعری نویی کوردی له دەیەی دووهەم و سیهەمی سەدەی بیستەمدا و به ڕوانینیکی وردتر له ساڵی 1918 بەم لاوه له دەڤەری سلیمانی و لە سەر دەستی شاعیرانیک وەک شیخ نووری شیخ ساڵح و پاشان گۆران چەکەره و گەشەی کردووه، بەڵام له ڕاستیدا دەکریت تەنانەت بەر لە پشکووتنی سەدەی بیستەم هەندی ڕەگەزی تازەبوونەوه له شیعری شاعیرانیکی وەک حاجی قادردا بەدی بکەین. یەوەی یەم لیکۆڵینەوەیه بریارە به شیوازیکی شیکارانه و بەپیی لیکدانەوەی بەڵگەکان لە سەری بڕوات، یەو بابەتەیە که له ڕاستیدا پیشتر لە ساڵی 1918 له شوینیکی تر و کەسیکی تر دەستی داوەته نوی کردنەوەی شیعری کوردی؛ یەویش قەشەیەکی یەمریکی-نۆرویژییه به ناوی لویس یۆلسن فاسووم که ساڵی 1912 له مەهاباد بەرهەمیکی له چاپ داوه کە هەندی شیعری کوردی به شیوازی نوی و لەسەر کیشی پەنجەیی تیدا بەدی دەکریت.