نشریه پژوهش های زبان شناسی تطبیقی
پیاپی 20 (پاییز و زمستان 1399)

یکی از مشکلات اساسی در مطالعات وزن شعر فارسی به مسئله شیوه تقطیع و رکن بندی وزن ها مربوط می شود. تا کنون شیوه های متفاوتی برای رکن بندی وزن های این شعر ارایه شده است اما عروض دانان در مورد هیچ کدام از آنها به اجماعی قطعی نرسیده اند و به همین دلیل نیز اکثر آنان در نهایت از تقطیع سنتی استفاده می کنند، زیرا دست کم قدمتی دارد و همه نیز از قدیم بدان عادت کرده اند. از طرف دیگر اهمیت تقطیع خاصه در طبقه بندی وزن ها آشکار می شود، زیرا اگر تقطیع وزن ها مبتنی بر یک ویژگی واقعی (factual) وزنی نباشد، طبقه بندی وزن ها نیز به طریق اولی نمی تواند روابط و مشابهت های وزن ها را به درستی آشکار کند. در این مقاله ابتدا از دو خوانش متفاوت شعر کهن فارسی، یعنی خوانش تکیه ای از یک سو و خوانش کمی از سوی دیگر سخن گفته ایم، سپس نشان داده ایم که در مورد وزن هایی که خوانش تکیه ای و کمی آنها منطبق بر هم است، غالبا هیچ اختلاف نظری بین عروض دانان در مورد نحوه تقطیع وزن وجود نداشته است، و اختلاف نظر عمدتا مربوط به وزن هایی است که تقطیع تکیه ای یا موسیقایی آنها با یک یا چند نت سکوت (rest) آغاز می شود و در نتیجه دیگر منطبق بر تقطیع کمی آنها نیست. سپس بحث کرده ایم که در مورد این دسته از وزن ها بهترین تقطیعی که می توان به عنوان تقطیع اجماعی برگزید همان تقطیعی است که رکن آغازین آن ناقص باشد، زیرا در این صورت ساخت وزن هرچه بیشتر منطبق بر ساخت ضرب آهنگی شعر خواهد بود. نگارنده در نهایت با وضع نه محدودیت، که شش تای آنها مربوط به تمام دسته های وزنی و سه تای دیگرشان مربوط به برخی از دسته های وزنی هستند، شیوه تقطیعی را برای تمام وزن های رایج و مطبوع فارسی پیشنهاد کرده است.

بررسی ویژگی های گویشی اشعار باباطاهر از دیرباز همواره مورد توجه شمار زیادی از پژوهشگران شاخه های مختلف علوم انسانی قرار گرفته است ولی با وجود پژوهش های بسیار، نتایج ارایه شده به دلیل استفاده از شیوه های بررسی نادرست، اشتباهات چشمگیری را به همراه دارند. عمده این مشکلات از آگاهی ناکافی از دانش رده شناسی زبان های ایرانی نشات می گیرند. در این پژوهش ابتدا به بررسی و نقد نظریات موجود در این زمینه پرداخته شده و سپس الگویی جدید برای بررسی متون مکتوب که دارای ویژگی های گویشی هستند، ارایه می شود. با توجه به دستاوردهای نوین دانش رده شناسی زبان های ایرانی و برپایه الگوهای مطرح شده در این پژوهش، زبان اشعار باباطاهر بررسی شده و با استفاده از شیوه تطبیقی مبتنی بر توجه به درجه تشخیص مولفه های دستوری و در نظر گرفتن فهلویات دیگر همدان و گویش کلیمیان همدان به تعیین زبان این اشعار پرداخته می شود. پرسش دیگری که در این پژوهش به آن پاسخ داده می شود این است که آیا از این اشعار، در کنار دیگر فهلویات این منطقه و گویش کلیمیان همدان می توان در بازسازی زبان محلی پیشین این شهر استفاده کرد.

در این مقاله به بررسی و طبقه بندی وابسته هایی می پردازیم که یک مشارک را در جمله توصیف می کنند. منظور از مشارک اغلب فاعل یا مفعول و گاهی نیز یک متمم حرف اضافه ای است. در مورد برخی از این ساخت ها مطالعات چندانی در زبان فارسی صورت نگرفته است. این وابسته ها گاهی متمم و گاهی افزوده هستند. متمم ها را در سه گروه متمم فاعلی (علی خسته به نظر می رسید)، متمم مفعولی (بچه ها علی را مبصر کردند) و متمم متمم حرف اضافه ای (مریم از احمد یک شوهر خوب ساخت) قرار داده ایم. افزوده ها را هم به دو گروه افزوه قیدی (دروازه بان توپ را ماهرانه پرتاب کرد) و افزوده اسنادی تقسیم کرده ایم. افزوده های اسنادی را در سه طبقه مسند تشریحی (علی غذا را سرد خورد)، مسند نتیجه ای (علی غذا را شور پخت) و مسند شرایطی (من گرسنه کار نمی کنم) قرار داده ایم. در مورد متمم فاعلی و مفعولی، هر چند با نامی دیگر، قبلا در دستور زبان فارسی مباحثی صورت گرفته است، اما معرفی سه نوع افزوده اسنادی و بررسی ساخت های مشابه و تمیز آنها از یکدیگر هدف اصلی این مقاله است. مسند تشریحی، نتیجه ای و شرایطی نمونه ای از ساخت های دوگزاره ای در زبان هستند، به این معنی که در یک جمله ساده همزمان از لحاظ معنایی دو گزاره وجود دارد. افعال متفاوتی در ساخت نتیجه ای، تشریحی و شرایطی به کار می روند که می توان آنها را در طبقات معنایی مشخصی قرار داد. همچنین مسند تشریحی، نتیجه ای و شرایطی نقشی متفاوت از قید دارند که به آنها اشاره شده است.

پسوند گذاری و تراوند گذاری دو راهکار عمده برای جمع بستن اسامی مفرد در زبان فارسی است. فرایند پسوندگذاری بومی این زبان است، در حالی که تراوندگذاری قرضی محسوب می شود. فرایند اخیر ناظر بر انگاره هایی است که به همراه وام واژه های عربی وارد زبان فارسی شده اند. این انگاره ها صورت هایی را می سازند که در دستور سنتی به جمع مکسر معروند. در فارسی نو، یعنی فارسی دوران اسلامی، پسوندهای جمع که بعضی از آنها قرضی اند، و نیز انگاره های تراوندگذاری دچار تغییرات نقشی مختلفی شده اند. علاوه بر این، در این دوره امکانات جدیدی به همین امکانات پر تعداد جمع سازی اضافه شده است. هدف این مقاله بررسی همه این تغییرات در چارچوب دستوری شدگی و دستوری زدایی است. نتایج این تحقیق نشان می دهد که بسیاری از امکانات جمع سازی در فارسی دچار واگرایی نقشی شده اند، یعنی علاوه بر نقش اصلی خود، نقش های فرعی پیدا کرده اند و در بسیاری از موارد از آنها برای واژه سازی استفاده شده است.

یکی از مباحث عمده و اساسی در حوزه تجلی موضوع ها، مبحث تناوب مکانی است که در واقع خود ملاک مهمی برای ارزیابی رویکردها و چارچوب های گوناگون و متعددی است که در این حوزه عرضه شده است. هدف مقاله پیش رو این است که تناوب مکانی در زبان فارسی بر اساس رویکرد علی کرافت (2012)، روش محاسبه موضوعیت گیون (2001) و پیکره زبانی همشهری2 (آل احمد و همکاران، 2009) تحلیل گردد. کرافت تجلی موضوع ها را بر اساس ساختار رویدادی فعل تبیین می کند و این ساختار نیز بر اساس زنجیره علی که خود انعکاس دهنده روابط نیرومحرکه است، بازنمایانده می شود. داده های مورد بررسی شامل 1112 مورد از ساخت های تناوب مکانی توام با بافت زبانی است. نتایج پژوهش حاضر را این گونه می توان برشمرد: عامل موثر در تناوب مکانی، یعنی انتخاب بین ساخت انتقال مفعولی و ساخت مکان مفعولی، همان تعیین عنصر تاثیرپذیر است و نه خوانش کلی/جزیی؛ عنصر تاثیرپذیر بر پایه مفهوم موضوعیت مشخص می شود و در ضمن، موضوعیت مقوله ای یک دست نیست؛ مفهوم موضوعیت در پیوند با تعبیر عینی در برابر تعبیر ذهنی است که خود ملاک انتخاب دو ساخت شرکت کننده در تناوب مکانی است؛ مواردی حاد از تناوب مکانی وجود دارد که در آنها عنصر انتقالی یا عنصر مکان به دلیل فقدان موضوعیت وجود ندارد؛ از میان دو ساخت انتقال مفعولی و ساخت مکان مفعولی، اولی ساخت بی نشان است؛ داده ها بیان گر آن است که احتمالا با یک ساخت واره و دو ساخت گونه روبرو هستیم.

در این مقاله به بررسی ساخت موسوم به فاعل غیرکانونی می پردازیم که در آن مطابقه میان تجربه گر و فعل از طریق واژه بستی صورت می گیرد که میزبان آن سازه پیشافعلیست. عدم وجود مطابقه کانونی برخی از پژوهشگران را بر آن داشته که تجربه گر را مبتدای چپ نشان یا برون بندی در ساخت مذکور به شمار آورند. در این مقاله با به کارگیری دستور نقش و ارجاع نشان می دهیم که تجربه گر در حقیقت یک موضوع درونی برای محمول خود می باشد و به دلیل قرار گرفتن در حوزه کانون بالقوه یعنی بند، می تواند متناسب با شرایط کاربردشناختی جمله، نقش مبتدا یا کانون را ایفاء کند. نیز بر این باوریم که فرض وجود یک رابطه ملکی میان واژه بست و ساز ه پیشافعلی ناصحیح می باشد چرا که شواهد تاریخی نشان می دهند که واژه بست در ساخت فاعل غیرکانونی در فارسی امروز، موضوعی با حالت فاعلی در دوره فارسی کلاسیک بوده است که در گذر زمان به صورت نشانه مطابقه باز تحلیل شده است.

بر اساس آیکهنوالد (2004، 2018)، در برخی از زبان های دنیا، اشاره به منبع اطلاعات گفته های گویندگان امری اجباری است، این که گوینده، آنچه را که می گوید، شخصا با چشم خود دیده، شنیده، بوییده، لمس کرده، از شخص یا اشخاص دیگری شنیده و یا بر اساس حقایق و شواهد موجود، استنتاج نموده است، باید به لحاظ ابزارهای دستوری شده در جمله رمزگذاری شود. مفهوم معنایی اخیر، یعنی بازنمایی منبع اطلاعات گوینده در جمله گواه نمایی نامیده می شود. آیکهنوالد بر آن است که اگرچه گواه نمایی، مفهومی جهانی است، ولی گواه نمایی واقعی از رهگذر یک نظام بسته دستوری به تصویر کشیده می شود. در این میان، فارسی از جمله زبان هایی است که نه تنها گواه نمایی در آن اجباری نیست، بلکه از دیدگاه پژوهشگران این حوزه، ابزارهای گواه نمایی نیز در آن دستوری نشده اند. در این پژوهش برآنیم تا روند پیدایش آن دسته از قیود گواه نما در فارسی را که از فعل «گفتن» برخاسته اند، بررسی نماییم. بر این اساس می کوشیم نشان دهیم که ساخت «گویا» با مفهوم «قید گواه نما» در فارسی نو امروز از دستوری شدگی فعل «گفتن»، برای بیان گواه نمایی غیرمستقیم پا به عرصه وجود گذاشته است. داده های دوره های میانه، نو متقدم و نو امروز نشان می دهد که این قید گواه نما از کوتاه شدگی نخستین صورت های گواه نمای حاصل از فعل «گفتن» یعنی بند«تو گویی» و پس از آن، از قیود گواه نمای «گویی» و «گوییا» حاصل آمده است. بنابراین اگر چه قیود گواه نمای حاصل از فعل «گفتن» در فارسی، هنوز به مرحله وندشدگی نرسیده اند، اما قطعا دستوری شده و در این مسیر، از جمله به قید تحول یافته اند. بر این اساس، تصور عدم وجود واحدهای دستوری شده گواه نما در فارسی از بین می رود.

زبان موجودی زنده است و سعی می کند از امکانات خود به شکلی پویا بهره ببرد. از همین رو واژگان را عناصری ایستا نمی داند، بلکه ممکن است به هنگام نیاز آنها را برای اهداف خود تغییر دهد. «دستوری شدگی» یکی از این نوع ابزارهای زبان است. وقتی یک واژه آزاد، دستوری می شود، به این معناست که می تواند نقشی دستوری نیز داشته باشد. اگر این فرایند ادامه یابد جزء دستوری، دستوری تر می شود. در این مقاله به فرایند دستوری شدگی «مر» پرداخته می شود. از دورانی که «مر» واژه ای آزاد بوده اطلاعات چندانی در دست نیست. برای انجام این پژوهش در پیکره ای شامل 70 عنوان کتاب در 127 مجلد که متعلق به بازه زمانی قرن چهارم تا چهاردهم هجری است، وجود «مر» و «مر...را» بررسی گردید. بررسی این پیکره نشان می دهد این واژه، به ویژه در سه قرن چهارم و پنجم و ششم به دو صورت تکواژ «مر» و پیرااضافه «مر... را» کاربرد داشته است. هر دو کاربرد نشانگر چندین نقش معنایی است و از آنجا که با تکواژ «را» پیوند دارند، این نقش های معنایی زیرمجموعه ای از نقش های معنایی «را» نیز هستند. همه این نقش ها مورد بررسی قرار گرفته و بسامد آنها به دست آمده است و سیر دستوری شدگی آن بررسی شده است. در پایان خواهیم دید حاصل این دستوری شدگی امروزه تنها در واژه «مرا» مشاهده می شود.

در این پژوهش با به کارگیری روش تصمیم گیری (واژگانی/ تصویری) بیناحسی سعی شده است که نحوه پردازش جملات حاوی عناصر گواه نما بررسی شود. سوال اصلی تحقیق واقعیت روانشناختی سلسله مراتب گواه نمایی است که از مستقیم (دیداری) شروع می شود و به غیرمستقیم (استنتاج/ استدلال/ استنباط) ختم می شود. چارچوب نظری تحقیق مبتنی بر رمزگان چندبخشی/ چندگانه است که در این نگرش بازنمودهای زبانی چند بخشی هستند و نوع حواس درگیر به هنگام درک و تولید زبان در این بازنمودها موثرند؛ به بیان دیگر بازنمودهای ذهنی متاثر از درون دادهای حسی هستند و ماهیتی یگانه و انتزاعی ندارند. نتیجه آزمون های سه گانه دال بر این است که الف) کدگذاری های صرفی - نحوی گواه نمایی (نظیر آنچه در ترکی دیده می شود) با کدگذاری های واژگانی گواه نمایی (نظیر آنچه در فارسی وجود دارد) در چند و چون زمان پردازش در سخنگویان تک زبانه و طبیعی تاثیری ندارد. ب) در سلسله مراتب گواه نمایی، در فارسی و ترکی جملات حاوی گواه نماهای مستقیم دیداری از دیگر انواع آن به طور معنی داری دیرتر پردازش می شوند. ج) در نحوه پردازش گواه نمای حاوی نقل قول غیرمستقیم و مستقیم به عنوان گواه نماهای دست دوم تفاوت در نحوه به یاد سپاری هم در فارسی و هم در انگلیسی دیده می شود.

زبان کردی زبانی است با الگوی تکیه ثابت به طوری که تکیه واژگانی بر روی هجای آخر کلمه قرار می گیرد. تمام وندهای اشتقاقی و بسیاری از وندهای تصریفی و حتی تعدادی از واژه بست ها بعد از اضافه شدن به کلمه، بر تکیه کلمه تاثیر می گذارند و تکیه کلمه را جذب می کنند. مواردی که از این قاعده تبعیت نمی کنند بعضی از وندهای تصریفی و اکثر واژه بست ها  هستند. این عناصر که ضمایم کلمه واجی نامیده شده اند به همراه میزبان خود گروه واژه بست را به وجود می آورند. هدف از این مقاله ارایه شواهد واجی است که نشان دهد نظام نوایی زبان کردی دارای گروه واژه بست است. در این راستا، الگو های واجی مورد بررسی الگوی تکیه است که در این سطح گره قوی کلمه واجی ارتقا یافته، الگوی تکیه گروه واژه بست را تعیین می کند. دو فرایند واجی دیگر که در مرز تلاقی دو واکه به منظور ممانعت از التقای واکه عمل می کنند فرایند حذف واکه و فرایند درج همخوان غلت است که اولی در سطح کلمه واجی و دومی در سطح گروه واژه بست عمل می کنند. نهایتا فرایند تضعیف همخوان غلت بررسی خواهد شد که سطح گروه واژه بست را از گروه واجی متمایز می کند.

ساخت پیکره ها کاری پیچیده، زمان بر، دارای گام های گوناگون، و میان رشته است. بنابراین برای کارایی و اثربخشی در ساخت آن ها نیاز است که پیش از آغاز کار، امکان سنجی انجام شود. امکان سنجی؛ گام ها، هزینه ها، نیروی انسانی، حقوق مادی و معنوی، و مانند آن ها را برای یک پروژه، بررسی و به مدیریت پروژه کمک می کند تا آن را با آمادگی و آینده نگری بیشتری به سرانجام برساند. از آنجایی که مدلی برای امکان سنجی ساخت پیکره متنی همچون گونه ای از پیکره ها در پژوهش های پیشین نبود، این پژوهش در پی ساخت چنین مدلی انجام شد. برای این کار، نخست پژوهش های پیشین ساخت پیکره متنی و امکان سنجی بررسی و بر این پایه یک مدل پیشنهاد شد. سپس با روش دلفی و در دو دور اعتباریابی مدل پایانی به همراه ابزارها و حاشیه نویسی ها برای آن به دست آمد. این مدل دارای هفت بعد فنی، اقتصادی، زمان بندی، قانونی حقوقی، عملیاتی، تامین مالی، و بازاریابی و روی هم رفته 33 مولفه است.

هدف پژوهش حاضر تبیین قرارگیری بند موصولی در جایگاه پسفعلی فارسی براساس دستور گفتمانی نقشی (هنگولد و مکنزی، 2008) است. بررسی زبان در این دستور در چهار سطح بینافردی، بازنمودی، صرفی - نحوی و واجی طبق رویکرد بالا به پایین صورت میگیرد. این دستور با رویکردی نقشی رده شناختی شیوه جدیدی برای تعیین ترتیب سازهای بند ارایه داده است که برمبنای آن میتوان فرایندهایی همچون خروج را تبیین کرد. به منظور دستیابی به هدف پژوهش دو مقوله مورد بررسی قرار گرفته است؛ مقوله اول در رابطه با توجیه چگونگی تولید بند موصولی طبق روش ترتیب سازه ای دستور گفتمانی نقشی است. یافته ها در این رابطه حاکی از آن است که دستور گفتمانی نقشی از ویژگی سنگینی سازه برای توجیه نحوه نگاشت عناصر در حالت پس فعلی استفاده می کند. براین اساس عناصر غیراصلی سنگین به واسطه وزن سازه ای، فارغ از لایه ای که در سطوح بینافردی و بازنمودی در آن تولید می شوند پیش از تمام عناصر دیگر وارد قالب بند می شوند. مقوله دوم مربوط به تبیین علت وجود همزمان دو ساخت پس فعلی و پیش فعلی بند موصولی فارسی است. دستور گفتمانی نقشی به این منظور از مبحث رقابت دو اصل پردازشی تمامیت حوزه ها و کاستن حوزه ها کمک می گیرد. هر زمان در این رقابت، اصل تمامیت حوزه ها پیروز شود بند موصولی به عنوان سازه ای کاربردی و معنایی، در سطح صرفی نحوی نیز در کنار هسته اسمی نگاشت می شود. با پیروزی اصل کاستن حوزه ها، بند موصولی به عنوان توصیف گری سنگین در انتهای جمله ظاهر می شود تا میزان بار پردازشی مورد نیاز برای درک سازه های بلافصل بند اصلی کاهش یابد.

در سال 2019 در گروه زبان شناسی دانشگاه آریزونا از رساله دکتری مفصلی با عنوان ساخت ضرب آهنگی (ریتمیک) وزن های شعر فارسی (مهدوی مزده 2019) دفاع شد که به علت اهمیتش در طرح برخی نکات مهم درباره رابطه بین ضرب آهنگ (ریتم) و وزن شعر، در اینجا به اختصار به معرفی و نقد آن می پردازیم . این رساله را می توان به سه بخش کلی تقسیم کرد: مهدوی مزده (از این پس فقط «نویسنده») در بخش نخست رساله کوشیده است تا پس از توصیف اجمالی وزن شعر عروضی فارسی، وزن های رایج این شعر را بر اساس ضرب آهنگ نوحه های ملحون فارسی، در چهارچوب فرضیه خودش با عنوان«فرضیه هسته آغازین» (head initial hypothesis) تقطیع، و علت خوش ساختی آنها را تبیین کند؛ وی در بخش دوم سعی کرده است تا بر اساس دستاوردهایش در بخش نخست، وزن های گوناگون این شعر را در چهارچوب نظریه بهینگی و با بهره گیری از چند محدودیت تبیین کند

کتاب مکاتب زبان شناسی، نوشته آقای دکتر محمد راسخ مهند، کتابی است در شش فصل، که توسط نشر آگه در سال 1398 منتشر شده است. به طور کلی می توان این شش فصل را به دو بخش جداگانه تقسیم کرد: بخش اول که به معرفی علم زبان شناسی، زبان شناسی تاریخی - تطبیقی و آغاز زبان شناسی نوین و طرح دیدگاه های سوسور، حلقه پراگ و توصیف گرایی پرداخته است و بخش دوم کتاب که به شرح و معرفی سه دیدگاه غالب در زبان شناسی امروز یعنی صورت گرایی، شناخت گرایی و نقش گرایی اختصاص داده شده است. این کتاب، مسیری را که دانش زبان شناسی از اواسط قرن نوزدهم تا به امروز طی کرده است، به تصویر می کشد و در نهایت به بحث در رابطه با وضعیت فعلی آن می-پردازد و همان طور که نویسنده خود در پیش گفتار می گوید، هدف این کتاب آن است که «نشان دهد از چه دریچه-هایی به زبان نگریسته شده و این دریچه ها چه تفاوت هایی با هم دارند».