نشریه عیار پژوهش در علوم انسانی
سال نهم شماره 1 (پیاپی 17، بهار و تابستان 1397)

از جمله مباحث مربوط به اسلامی‌سازی علوم، تاثیر بحث قلمرو دین بر چگونگی اسلامی‌سازی علوم است. نظر به تفاوت دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی و آیت‌الله مصباح یزدی درباره گستره دین، این مقاله، به دنبال مقایسه تاثیر عملی این اختلاف‌نظر، بر فرایند اسلامی‌سازی علوم است. این مقاله با رویکرد تحلیلی و واکاوی اسنادی به بررسی موضوع در سه مقام انتخاب مسیله، فرضیه‌یابی و داوری می‌پردازد. نتیجه‌ پژوهش حاکی از آن است که در فرایند اسلامی‌سازی، طبق هر دو مبنا، باید از طریق ادله عقلی، نقلی و تجربی، مسایل و مبادی علوم را اثبات یا نقد کرد. اما بر‌خلاف دیدگاه آیت‌الله جوادی، از نگاه آیت‌الله مصباح، برخی از این موارد، با اینکه باید مورد استفاده قرار گیرند، اما دینی نیستند.

در دهه‌های اخیر، چرخش پژوهش‌های اجتماعی از روش‌های کمی، به روش‌های کیفی و رویکردهای تفسیری‌، اهمیت رویکرد کیفی در تحقیقات اجتماعی را دوچندان کرده است. اقدام‌پژوهی، از جمله روش‌های کیفی است که در جست‌‌وجوی دانش، تغییر و بهبود عملکرد است. این روش از جمله روش‌هایی است که فمینیست‌ برای به چالش کشیدن بحث نابرابری‌ جنسیتی و انتقاد از روش‌های رایج تولید دانش مردانه، برای انجام تحقیقات خود از آن استفاده می‌کنند. اما با توجه به اینکه روش‌شناسی‌ها هرگز خنثی نیستند و در واقع مبتنی بر مبانی و اصول فلسفی پارادایم‌های علمی هستند، فهم این نوع اقدام‌پژوهی، بدون فهم مبانی هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی پارادایم فمینیسم امکان‌پذیر نیست. بنابراین، هدف این پژوهش بررسی مبانی فلسفی ‌‌‌‌‌‌اقدام‌پژوهی فمینیستی است که با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی به پرسش‌هایی از این قبیل می‌پردازد که اقدام‌پژوهی فمینیستی چیست؟ ویژگی‌های آن کدام است؟ و مبانی هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی آن کدامند ؟ یافته‌های تحقیق حاکی از این است که مبانی فلسفی این روش، در نقد مبانی فلسفی پوزیتویسم شکل گرفته است که آن مبانی نیز به صورت منطقی، روش‌های خاصی مانند روش‌های کمی و آزمایشی را اقتضا می‌کند. اما فمینیست‌ها این مبانی را به چالش می‌کشانند و بدیل‌های فلسفی دیگری را ارایه می‌کنند که روش اقدام‌پژوهی فمینیستی نیز منطقا زاییده همان مبانی فلسفی است.

پژوهش گروهی چیست، چرا به آن نیازمندیم و چه مزیت‌هایی بر پژوهش فردی دارد؟ هدف از طرح این مسیله، شناخت بیشتر پژوهش گروهی برای بهره‌گیری از آن، در طرح‌های پژوهشی، به‌ویژه کلان‌طرح‌ها و مصون ماندن از آسیب‌های احتمالی آن است. این پژوهش، با توصیف و تحلیل اطلاعات موجود در باب کار گروهی و با تکیه بر تجربه‌ شخصی نویسنده، از پژوهش‌های گروهی‌ای که تاکنون در آن مشارکت داشته، به پاسخ‌های زیر دست یافته است. پژوهش گروهی کوشش هدف‌مند جمعی از متخصصان برای بررسی و پاسخ‌گویی روش‌مند به مشکلات و پرسش‌های مادی یا معنوی جامعه بشری، در حوزه یا حوزه‌های مرتبط با تخصص پژوهشگر است. پژوهش گروهی، تنها راه اجرای طرح‌های کلان مورد نیاز جامعه است که مصداقی از تعاون و هم‌گرایی سفارش شده در قرآن و در مباحث مرتبط با حوزه دین، مصداق جست‌و‌جوی جمعی برای کشف حقایق دینی است. پژوهش گروهی را می‌توان در ساختارهای متفاوتی اجرا کرد، ولی کامل‌ترین شکل آن‌، کار هییتی است که گاه به صورت تک رشته‌ای و در صورت نیاز، متخصصان دانش‌های مرتبط با موضوع یا مسیله، به شکل بین رشته‌ای به پژوهش می‌‌‌پردازند. پژوهش گروهی، به دلیل برخورداری از هم‌افزایی، بر پژوهش فردی برتری دارد و نتایج کمی و کیفی بهتری را رقم می‌زند.

تحقیق میدانی (Field Research/ field study)، یا اجرای تحقیق در یک میدان و قلمرو فرهنگی اجتماعی مشخص، نمونه‌ای از پژوهش موردی است که گاه به صورت سطحی و پهنانگر وگاه به صورت عمقی و ژرفانگر صورت می‌پذیرد. تحقیق میدانی از نوع تحقیقات کیفی و تکنیک غالب آن، در مقام شناخت عناصر موجود در میدان و گرد‌آوری اطلاعات مورد‌نظر، مشاهده همراه با مشارکت محقق است. در این نوع تحقیق، محقق مستقیما با افراد مورد مطالعه ارتباط برقرار کرده، شخصا در محیط حضور می‌یابد تا در یک محیط و فضای طبیعی، به مشاهده و ثبت وقایع و رویدادها بپردازد. این نوع پژوهش، در رشته‌های مختلف علوم اجتماعی، به ویژه در مطالعات مردم‌شناختی، روان‌شناسی اجتماعی، ارتباطات گروهی، آسیب‌شناسی اجتماعی، و برخی مطالعات کاربردی همچون مددکاری اجتماعی کاربرد فراوان دارد. این نوشتار در صدد است تا توصیفی نسبتا جامع از این نوع پژوهش، ابعاد مختلف، اقتضایات و الزامات و فرصت‌ها و محدودیت‌های آن به دست دهد.

«میان‌رشتگی»، به‌مثابه خط‌مشی علم در قرن اخیر در عرصه‌های آموزش و پژوهش رواج قابل‌توجهی پیدا کرده و رسوخ آن در ادبیات متخصصان برنامه‌ریزی درسی و طراحی آموزشی، شیوه‌های تدریس، رویکردهای تحقیق و پژوهش و روش مطالعه پدیده‌ها و حل مسئله و طبقه‌بندی دانش دیده می‌شود. در ایران نیز شیب رو‌به‌رشد تاسیس رشته‌های میان‌رشته‌ای در تحصیلات تکمیلی شاهدی بر این رواج است. بررسی تحلیلی لزوم و چرایی سیاست میان‌رشته‌ای، علاوه بر اینکه به‌عنوان تحقیقی سیاست‌پژوهانه، پرسشی از مرحله مطالعات بنیادین فراگرد خط‌مشی‌گذاری را پاسخ می‌دهد، مفهوم و حقیقت میان‌رشتگی را از منظر کارکردی روشن می‌سازد. این مقاله، با روش توصیفی - تحلیلی و با بهره‌گیری از منابع کتاب‌خانه‌ای، در تلاش است ضرورت و چرایی پیدایش سیاست «میان‌رشتگی» در عرصه تحقیق و آموزش را کشف و ارایه دهد. بر این اساس، ضرورت میان‌رشتگی، هم از جنبه‌های نظری و مبنایی مایه می‌گیرد و هم نیازهای عملی و کاربردی به آن شدت می‌بخشد. چهارده ضرورت میان‌رشتگی را می‌توان در سه مضمون کلان «ضرورت‌های علم و نظام آموزشی»، «ضرورت‌های کاربردی» و «ضرورت‌های ذاتی و فلسفی» دسته‌بندی کرد.

بحث علم دینی یا اسلامی‌سازی علوم در جهان اسلام، یکی از مسایل مهم در عرصه علوم انسانی است که در چند دهه اخیر ذهن بسیاری از متفکران و فیلسوفان را در حوزه علم و دین به خود مشغول کرده است؛ ازاین‌رو، پژوهش در مبانی و مبادی معرفت‌شناختی و روش‌شناختی دیدگاه‌های مطرح شده در حوزه علم دینی، یکی از نیازهای اساسی متفکرین در عرصه علوم انسانی و اجتماعی است. به‌طور‌کلی مواردی چون بحران‌های ناشی از تمدن و فرهنگ جدید غرب، ضرورت حل عقب‌ماندگی فکری و معرفتی امت اسلام‌، محدودیت‌ها و کاستی‌های موجود در علوم تجربی جدید، اهمیت آموزه‌های اسلامی و احیای میراث تمدنی و علمی مسلمانان و گسترش ابعاد نظریات وحدت علم و دین را می‌توان به عنوان انگیزه‌های طرح و بسط اندیشه علم دینی به‌طور کلی و علم اسلامی به‌طور خاص مطرح کرد. علاوه بر آن، ناکارآمدی علوم انسانی جدید و دوگانگی فرهنگی در جوامع اسلامی، ضرورت تولید علم دینی را دو‌چندان کرده است. مهم‌ترین رویکردها در طرح اسلامی کردن علوم عبارت‌اند از‌: الف) رویکرد دایره المعارفی؛ ب) رویکرد تهذیب و تکمیل علوم موجود؛ ج) رویکرد تاسیسی؛ د) رویکرد سنت‌گرایی و رویکرد وحدت علم و دین.