نشریه کلام حکمت
پیاپی 6 (پاییز و زمستان 1399)

در این پژوهش، سعی شده است جایگاه عقل در کرامت ارزشی انسان از دیدگاه علامه طباطبایی مورد تبیین و بررسی قرار گیرد.با توجه به اهمیت مسئله کرامت انسان و جایگاه عقل در این بحث، هدف از این پژوهش، تبیین جایگاه عقل در رسیدن انسان به کرامت ارزشی از دیدگاه علامه طباطبایی به عنوان برجسته ترین اندیشمند حکمت متعالیه در عصر حاضر است. بدین منظور، پژوهش حاضر با روش تحلیلی - توصیفی و با رویکردی کلامی - تفسیری و بهره گیری از آثار علامه طباطبایی و برخی آثار حکمت متعالیه، ابتدا به عقل و رابطه آن با کرامت انسان و سپس مراتب استکمالی عقل نظری و عقل عملی در رسیدن به کرامت ارزشی انسان از دیدگاه علامه طباطبایی پرداخته شده است. نتیجه این پژوهش نشان می دهد که از دیدگاه علامه طباطبایی، افزون بر اینکه قوه عقل، منشا کرامت ذاتی انسان است، بالاترین مرتبه کرامت ارزشی انسان، در پرتوی کمال عقل، هم در عرصه عقل نظری و هم در عرصه عقل عملی به دست می آید؛ کمال عقل نظری، رسیدن به مقام تجرد عقلی و فوق عقلی نفس در مرتبه عقل مستفاد و اتحاد با عقل فعال است و کمال عقل عملی، رسیدن به مقام فنا در فعل و وصف و ذات خداوند است که عالی ترین مرتبه کرامت انسان است.

فرقه وهابیت از دو قرن پیش توسط محمد بن عبدالوهاب به وجود آمد که اکثر آرای آن با اعتقادات مسلمین مخالف است. ریشه اکثر این اختلافات و تضادهای اعتقادی به دو اصل توحید وحیات برزخی باز می‏گردد. مساله حیات برزخی نه تنها از موارد اختلافات مسلمانان با وهابیت است بلکه در میان خود دانشمندان وهابی نیز در این موضوع اختلافاتی وجود دارد. حاصل مطالعه و بررسی در مورد این مساله آن است که افرادی چون ابن تیمیه و ابن قیم هم حیات برزخی و هم ارتباط عوالم را می پذیرند، ولی علمای عصر حاضر وهابیت مثل بن باز و البانی حیات را می پذیرند، اما ارتباط را انکار می کنند. بنابراین نوعی واپس گرایی اعتقادی در سران جدید وهابیت مشاهده می‏شود. این درحالیست که بسیاری از آیات قرآن کریم و روایات و سیره نبوی دال برحیات برزخی، سماع موتی و ارتباط انسان در برزخ با عالم دنیا و ضد مدعای وهابیت است. ابن تیمیه نیز معتقد به بازگشت روح هنگام سوال است و این به معنی حیات داشتن اموات بعد از مرگ است.

سلفیه جهادی به جریان‏های از سلفیه اطلاق می شود که با مبانی خاص خود، داعیه برقراری حکومت و خلافت اسلامی دارند و تنها راه رسیدن به آن را جهاد مسلحانه می دانند. آنان قایل به کفر نظام های فعلی و جاهلیت جوامع هستند و تنها راه تغییر را جهاد اعلام می کنند. سلفیه جهادی با تکیه بر آیاتی همانند 123 توبه و بدون توجه به دیگر آیات، حاکمان ممالک اسلامی را کافر قلمداد کرده و جنگ و قتال علیه آنان را واجب عینی می دانند. این مساله از دو جهت قابل نقد است؛ اول: کافر بودن حاکمان ممالک اسلامی، دوم: مخالف بودن این دیدگاه سلفیه جهادی با کتاب، سنت و اجماع. از این رو ضرورت ایجاب می کند که ضمن تعریف صحیح سلفیه جهادی، با تمسک به آیات و روایات به بیان دیدگاه صحیح در برخورد با حاکمان بپردازیم و بیان نماییم که برداشت سلفیان جهادی از این آیه با تفاسیر علمای اهل سنت در تضاد است، چرا که علمای اهل سنت، کفر در این آیات را کفر اصغر دانسته که سبب خروج از اسلام نمی گردد و نهایتا حاکم، فاسق و ظالم می شود نه کافر.

یکی از مهم ترین و چالش برانگیزترین مباحث کلامی مسئله امامت است. استفاده از روشی نوین جهت اثبات آن به عنوان گامی مهم در زمینه اعتقادات اسلامی به شمار می آید. شهید صدر در قالب مکتب ذاتی خود، روش استقراء و حساب احتمالات را برای اثبات مسایل کلامی به کار برده است. ایشان برای اثبات اصل امامت بر خلاف اغلب اندیشمندان به تحلیل دینی و نقلی اکتفا نکرده، پا را از روش های متداول در اثبات مسایل کلامی فراتر نهاده است. ایشان در مباحث امامت بیشتر از زوایای غیرروایی به موضوع پرداخته و چنان که خود در موارد متعددی یادآور شده، در پی تحلیل مسایل امامت به گونه ای عقلانی و قابل قبول برای کسانی است که نمی خواهند فقط از زاویه مباحث روایی به آن بنگرند؛ از این رو مباحثی را مطرح کرده که دیگران یا بدان توجه نداشته اند یا عده کمی به آن دقت کرده اند. شهید صدر، در رابطه با امامت خاصه و اثبات آن از روش احتمالات استفاده کرده است؛ به این ترتیب که با روش احتمالات به اثبات امامت امام علی(ع) و امامت حضرت مهدی(عج) و برخی از مسایل مربوط به آن پرداخته است. شهید صدر سه احتمال را برای بحث جانشینی بعد از پیامبرصلی الله علیه و آله  مطرح می کند؛ احتمال اول غفلت از بحث جانشینی، احتمال دوم واگذاری جانشینی به شورا و احتمال سوم آماده سازی شخصی برای رهبری. شهید صدر با بررسی تمامی احتمالات موجود برای جانشینی (بلاتکلیفی، اصل شورا و تعیین جانشین) این مطلب را اثبات می کند که تنها احتمال قابل قبول در بحث جانشینی احتمال سوم و تنها مصداق قابل قبول برای این امر شخص علی بن ابیطالب(ع) است. ایشان در بحث امامت حضرت مهدی (عج) نیز با بررسی امامت در سنین کودکی با آورن مصادیقی از امامت پیامبرصلی الله علیه و آله و امامان در سنین خردسالی و بیان شواهد تاریخی، پذیرش آن توسط مردم را به دلیل وجود تمام شروط امامت در آن مصادیق، می داند. دکتر شریعتی از جمله معدود پژوهشگرانی است که به بررسی آثار شهید صدر اهتمام ورزیده؛ اشکالاتی مطرح نموده است. این تحقیق در پی آن است که با تکیه بر تالیفات شهید صدر مسئله امامت را بررسی و به اشکالات دکتر شریعتی که از سوی شهید صدر پاسخ داده شده  بپردازد. از این رو ابتدا به اثبات امامت از دیدگاه شهید صدر پرداخته و سپس اشکالات دکتر شریعتی و پاسخ های شهید صدر را بررسی می نماییم.

در این مقاله با عنوان «بررسی تطبیقی بیعت و نقش آن در تعیین امام از منظر فرق کلامی»، تلاش شده تا با شیوه ای توصیفی و تحلیلی، به مساله بیعت، به عنوان یکی از مهمترین مسایل حوزه ی خلافت و امامت، بپردازد. امامیه معتقد به انتصاب  الهی امام از طریق نص می باشند، و سایر فرق از قبیل معتزله و اشاعره و ماتریدیه، وجود نص را در باب خلافت انکار نموده و این فرآیند را از طریق بیعت اهل حل و عقد می دانند. همچنین از جمله مسایل مورد بحث در این مقاله بیعت و رابطه ی آن با مشروعیت و مقبولیت حکومت است. بنابر  دیدگاه امامیه مشروعیت حکومت اسلامی ناشی از نص و انتخاب الهی است حال آن که این امر با مشارکت مردمی در تعارض نخواهد بود. در مقابل اشاعره و سایر فرق اهل سنت چون معتزله قایلند که مشروعیت حکومت و لزوم اطاعت از امام ناشی از بیعت است.

مراقبه به معنای رعایت ادب حضور در محضر الهی است. رعایت ادب حضور در محضر الهی، در جنبه های مختلف زندگی دنیوی و اخروی تاثیر گذار است. از جمله عرصه های بروز آثار مراقبه در مواجهه با شیوع بیماریهای مهلک است. واکنش افراد در بیماریهای مهلک واگیردار، از اهمیت زیادی برخوردار است. عکس العمل صحیح در این مواقع نیاز به بینش صحیح نسبت خود و جامعه دارد. کارکرد مراقبه در جهت دهی صحیح رفتار افراد در این برهه، ضرورت پرداختن به مراقبه را روشن می نماید. این پژوهش با توصیف و تحلیل آیات و روایات در پی بررسی نقش مراقبه در مواجهه با بلایای همگانی به خصوص شیوع بیماریهای مهلک است. بر اساس پژوهش حاضر نقش مراقبه در مواجهه با شیوع بیماریهای مهلک عبارت است از: 1- مراقبه در تقویت احساس مسئولیت در مقابل دیگران تاثیرمی گذارد؛ 2-مراقبه در ایجاد روحیه ی دعا و خیر خواهی برای دیگران موثر است؛ 3-مراقبه در تقویت روحیه ایثار در افراد نقش دارد؛ 4-مراقبه زمینه ایجاد آرامش را برای فرد و جامعه به ویژه هنگام بحران شیوع بیماریهای مهلک، فراهم می آورد.