نشریه ایران ورجاوند
پیاپی 6 (بهار و تابستان 1400)

سنگ‌نگاره چهارم در تنگ چوگان بیشاپور، شاهنشاه ساسانی بهرام دوم (276- 293 م) را هنگام ملاقات یک هییت سیاسی عرب به همراه اسب‌ها و شتر‌ها نشان می‌دهد. کتیبه‌‌ای از معبد محرم بلقیس  نزدیک مارب  به هییتی سیاسی اشاره می‌کند که به دستور شمر یهرعش  به تیسفون و سلوکیه فرستاده شده بود. براساس رویداد‌هایی که در کتیبه پیش‌گفته آمده، این ماموریت به اوایل دوران سلطنت بهرام دوم تاریخ‌گذاری شده است. این تاریخ با تاریخ‌گذاری مبتنی بر سبک‌شناسی سنگ‌نگاره بهرام دوم انطباق دارد و گویا‌ی آن است که سنگ‌نگاره چهارم بیشاپور  به حضور پذیرفتن این هییت سیاسی حمیری را به تصویر می‌کشد.

گنبد کبود سومین برج‌مقبره کهن مراغه، یکی از نمونه‌های پیشگام معماری معروف به آذری و اثری بازمانده از عصر سلجوقی است. ترکیب‌ دیدنی و چشم‌نواز آجر، کاشی‌های لعاب‌دار فیروزه‌ای و بی‌لعاب، گچ‌کاری و کتیبه‌نگاری در این برج‌مقبره ده‌ضلعی از دیرباز موردتوجه بازدیدکنندگان این اثر بوده است؛ اما  نقوش و خطوط درهم‌تنیده هندسی بر دیواره‌های آن، تقارن‌های پنج‌ضلعی و ده‌ضلعی موجود در تزیینات آن و نقشه نامعمول ده‌ضلعی خود سازه، در سال‌های اخیر توجه ویژه ریاضی‌دانان و پژوهشگران میان‌رشته‌ای معماری و هنر را به خود جلب کرده است. اهمیت الگوی تزیینی گنبد کبود مراغه در ریاضی‌بنیاد بودن پیچیدگی‌های بصری‌ آن است که در ترکیب تقارن‌های پنج‌محوره و ده‌محوره آن نمود یافته است. در این برج‌مقبره، طرح ده‌ضلعی به‌صورتی سنجیده و اندیشیده به فراسوی الگوی تزیینات دیوارهای آن گسترده می‌شود و کل ساختار آن را، از نقشه و شکل منشوری آن و شبستان ده‌ضلعی آن تا پایه ده‌ضلعی سقف هرمی آن دربرمی‌گیرد. آشکار است که هندسه ده‌ضلعی هم در عرصه نظریه و هم در عمل، در کانون توجه طراحان تزیینات و معماران این سازه بوده است. در این پژوهش با رویکردی توصیفی و تحلیلی و به‌شیوه‌ای میدانی و کتابخانه‌ای، گره‌کاشی‌های مبنا، شیوه‌های ترکیب آن‌ها، سلول‌ واحد (زمینه گره) و چگونگی تکثیر و بسط آن‌ها و انواع لایه‌‌بندی‌های طرح تزیینات گنبد کبود مراغه شناسایی و شبه‌متناوب بودن الگوی هندسی آن استنتاج شده است.

مطالعه فرآیندهای شهرنشینی در یک شهر باستانی، اوضاع اجتماعی، سیاسی و مذهبی یک جامعه را مشخص می‌کند. درحالی‌که انگیزه‌های مدنیت در پس‌زمینه سیاسی و مذهبی جامعه مطرح شده، واکنش و شکل‌گیری شهرنشینی بیشتر به قلمرو انتخابی و ریخت‌شناسی آن مرتبط است. این مقاله تلاش دارد تا نقشه شهری پایتخت قرون میانی ایران، ری، را در طول دوره سلجوقی بازسازی کند. با استناد به مشاهدات ماهواره‌ای، تصاویر سال 1950 میلادی، طرح پاسکال کست و یک نقاشی تازه کشف شده از او و همچنین چندین بررسی انجام شده در سال 2005، یک نقشه قابل قبول از این شهر سلجوقی را بازسازی کرد.

استان ایلام در غرب زاگرس مرکزی واقع شده و با استان‌های لرستان و کرمانشاه همجوار است. تا سالیان اخیر مهم‌ترین شیوه زندگی مردمان این استان مانند دیگر مناطق همجوار آن مبتنی بر دامپروری و کوچ‌نشینی بوده است. این موضوع سبب شکل‌گیری فرهنگ‌ها و آیین‌های ویژه‌ای در این مناطق شده بود. یکی از این رفتارهای فرهنگی که در این مقاله به آن پرداخته شده است، شکل و شیوه تدفین در بین ایلات این منطقه است که ریشه در گذشته‌های تاریخ این مردمان دارد و با آیین‌های ویژه‌ای انجام می‌گیرد. این آیین‌ها براساس آثار باقی‌مانده گذشته‌ای طولانی دارند و رگه‌هایی از آیین‌های ایران پیش از اسلام در آنها هنوز وجود دارد. از طرف دیگر شکل و شیوه معماری که برای ساخت گورها استفاده می‌شود با گورهای عصر مفرغ، آهن و دوران تاریخی مشابهت‌های فراوانی دارد که می‌توان گفت تا سالیان اخیر این سنت‌ها همچنان تداوم دارند.