نشریه حکمرانی متعالی
پیاپی 2 (تابستان 1399)

امروزه فقدان یک تفکر ناب و متناسب با فرهنگ و بینش ممالک اسلامی که بتواند در صحنه عمل در بحران های به وجود آمده به صورت صحیح جامعه انسانی را هدایت و رهبری نماید و راه نجاتی را برای انسان ها پیش بینی کند، پیش از پیش احساس می گردد. نظر به اینکه فلسفه وجودی قرآن هدایت بشر به سمت سعادت و کمال می باشد. از این رو می توان سالم ترین راه هدایت جامعه را از آموزه های قرآنی و تمسک به سیره انبیاء و اولیای الهی (علیهم السلام) دانست، به عبارت دیگر، با نگاهی موشکافانه به آیات قرآن در می یابیم که سرگذشت ها و طرح موضوعاتی در سطحی گسترده در این کتاب الهی یافت می شود که با بررسی و کنکاش آنها و اقدام به عملیاتی سازی آنها در عصر حاضر می توان جامعه انسانی را به بهترین نحو به سوی کمال حقیقی هدایت نمود در این راستا از آنجایی که طی سال های گذشته کشور ایران با بحران های متعددی از قبیل (وقوع جنگ تحمیلی، تحریم های همه جانبه، سیل، زلزله و بالاخص شیوع بیماری مهلک کرونا و...) رو به رو شده است لذا اتخاذ تدابیر مدیریتی با تکیه بر قرآن می تواند راه گشای کشور در خروج از بحران های فعلی و آتی باشد. بر همین اساس هدف از این مقاله بررسی راهبردهای مدیریتی جمهوری اسلامی ایران در تقابل با بحران ها و اضطرارها با رویکرد قرآنی می باشد و روش تحقیق توصیفی وتحلیل برهانی ویافته ها در برگیرنده راهبردهای مدیریتی راهگشاست.

آنچه در این روزها با شیوع ویروس کرونا به وقوع پیوسته است، تهدیدی بزرگ برای امنیت جهان به بار آورده است. امروزه با وجود تغییراتی که در مفهوم امنیت به وجود آمده است، کارکرد امنیتی حکومتها همچنان نقشی اساسی در ارزیابی کارآمدی آن بازی میکند و حکومتی که نتواند امنیت شهروندان خود را تامین کند، کارآمد تلقی نخواهد شد. باید اذعان نمود که تهدیدات امنیت زیستی و بهداشتی، از جمله تهدید ویروسها و باکتریهای اپیدمیک و پاندمیک که ممکن است از یک مکان یا فضای جغرافیایی محلی و میکرو سر برآورده و به سرعت گسترش ملی، منطقهای و جهانی پیدا کنند، نه تنها باید در چارچوب امنیت ملی کشورها، بلکه در زمره تهدیدات منطقهای و جهانی طبقهبندی شوند. ویروس کرونا هم دارای عوارض آنی، میانمدت و درازمدت و هم دارای مقیاسهای ملی، منطقهای و جهانی است. اثرات شیوع این پاندمی در ابعاد سلامتی، زیستی، امنیتی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی به احتمال زیاد گسترده و درازمدت خواهد بود.

انباشته بودن قدرت در دست دولت، با حق بلامنازع حاکمیت مردم در اعمال قدرت و همچنین حق تعیین سرنوشت سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی شهروندان وفق اسناد حقوقی و موازین بین المللی، در مغایرت کامل است. به باور این نوشتار، توجه به حق مشارکت شهروندان و پذیرش حداکثری این حق از سوی دولت ها، گذشته از توجیهات نظری، بنا بر ملاحظات واقع گرایانه نیز، امری بایسته است. با وصف این، در شرایط کنونی و همه گیری ناشی از پدیده کرونا، تغییرات محسوسی در نحوه حکمرانی جهانی رخ نموده و دولت ها با این توجیه که تحدید حق ها به معنای ترجیح حق حیات و زندگی شهروندان بر هر امر دیگری است، به سمت سیاست مبتنی بر محدودیت و ممنوعیت هرگونه مشارکت شهروندان متمایل شده اند. بدین منظور در مقاله پیش رو در پی شناسایی دلایل چرخش واضح دولت ها و تغییر محسوس در الگوهای حکمرانی جهانی و همچنین تاکید بر این مسئله هستیم که این تغییر نحوه حکمرانی، به ناگزیر و هر چند مقطعی، راه را در مسیر دخالت و هدایت و نظارت گری بیشتر دولت می گشاید.

حکمرانی خوب، شامل ساختارها، فرایندها و ابزارهایی است که به اتخاذ تصمیمات بهتر منجر می شود. اما حکمرانی هوشمند مفهومی فراتر از دولت خوب، حکومت خوب و حکمرانی خوب است. حکمرانی هوشمند رویکردی است که به ویژه برای شرایط پیچیده و چندبعدی مثل ابرمساله کرونا کاربرد دارد. بحران کرونا و غافلگیری بسیاری از حکومتها از ابعاد و تبعات این پاندمی سبب بروز مشکلات عدیده اقتصادی و اجتماعی در جوامع انسانی گردیده و حیات سیاسی بسیاری از دولت های جهان را تهدید نموده است. لذا ضرورت  بازاندیشی و بازسازی رابطه حکومت (دولت) و مردم  از طریق توسعه  شیوه های حکمرانی هوشمند از قبیل بهبود فرایندهای دموکراتیک و تغییر شیوه ارایه خدمات عمومی بیش از بیش احساس می گردد.در این مقاله ضمن تعریف حکمرانی هوشمند به بررسی چالشهای حکمرانی ناشی از بحران جهانی کرونا در جهان  و لزوم توجه و به کارگیری و توسعه اصول و ابزارهای حکمرانی هوشمند جهت مقابله با این چالش ها می پردازیم.

در ماه های انتهایی سال 1398 شاهد شیوع ویروس کوید19 در بخش عمده ای از جهان و مواجه جمهوری اسلامی ایران با این ویروس بودیم. پر واضح است که ورود این مهمان ناخوانده موجب تغییرات بسیاری در جامعه جهانی می شود ابعاد عمیق تغییرات اقتصادی، سیاسی،اجتماعی و فرهنگی آن در ماه های بعد مشهودتر خواهد بود. در مقاله پیش رو با استفاده از تحقیقات میدانی اینترنتی و بررسی نظرات اندیشمندان این حوزه، ضمن تشریح خدمات و ابزار سایبری مفید برای مدیریت بیماری، به نقش و اهمیت فضای سایبر برای مهار ویروس پرداخته شده است. در نهایت تحولات پیش روی حوزه سایبر در پساکرونا مورد پیش بینی قرارگرفته و تعاملات آتی فناوری های فضای سایبر و زندگی مردم، جامعه و حاکمیت مورد بررسی قرار گرفته است. بررسی های تحقیق بیانگر تحول عظیم پساکرونایی در فرهنگ استفاده از ابزار و خدمات سایبری دارد و لزوم تدوین سیاستهای حکمرانی سایبری با رویکرد پاسخگویی جامع به نیازهای جامعه را در بر دارد.

در این مقاله به بررسی تاثیرات شیوع ویروس کرونا (Covid-19) بر هویت دیجیتال و راهکارهای مبتنی بر هویت دیجیتال جهت کاهش شیوع این ویروس پرداخته می شود. هویت دیجیتال و ویروس کرونا تاثیر دوسویه بر هم داشته اند. از سویی مدیریت هویت دیجیتال به عنوان یک راهکار راهبردی و مهم در جهت کنترل این بیماری مورد استفاده قرار گرفته است و از سویی دیگر نوآوری ها، پیشرفت ها و چالش های قابل توجهی در حوزه هویت دیجیتال اتفاق افتاده که ناشی از این بیماری بوده است. در این مقاله به موضوعاتی نظیر حضور دیجیتال، فناوری های نوین، حاکمیت داده های هویتی، حریم خصوصی و چالش های مدیریت هویت و دسترسی در سازمان ها اشاره می شود که در این دوران بر هویت دیجیتال تاثیرگذاری بیشتری داشته اند. همچنین گوشه هایی از تجربیات کشورهای تایوان، کره جنوبی، سنگاپور و چین در کاهش شیوع این ویروس با استفاده از مدیریت هویت دیجیتال مورد توجه قرار گرفته است. امروز دنیا بیش از هر زمان دیگری به اهمیت و ضرورت هویت دیجیتال پی برده است. بحران رخ داده نشان داد که اگر کشورها از نظام هویت دیجیتال مناسبی برخوردار نباشند، در فضای مجازی و حتی در دنیای واقعی با مشکلات و ناکارآمدی های زیادی روبه رو خواهند شد. در مجموع می توان اذعان داشت این بیماری سرعت پیشرفت و بلوغ مدیریت هویت دیجیتال در فضای مجازی را بیش از پیش افزایش داده است.

با شروع همه گیری کروناویروس، زندگی مردم کشورهای مختلف جهان دستخوش تغییرات بزرگی شد، بسیاری از کشورهای غربی که دارای فناوری های برتر در اکثر حوزه های تخصصی بوده و دچار تحریم نیز نبوده اند اما در مواجهه با بیماری کرونا عملکرد قابل قبولی نداشته اند تا جایی که احساس ناتوانی فناوری ها و تجهیزات  کنونی در برخورد با این بیماری کاملا محسوس شد؛ اما آنچه که این ناتوانی غربی ها را پررنگ تر نمود؛ نحوه مدیریت و رفتار اجتماعی غربی ها با شیوع ویروس کرونا بود، که از نگاه مقام معظم رهبری مد ظله العالی مدیریت و فلسفه اجتماعی غرب در مبازره با کرونا شکست خورد؛ امروز از دیدگاه بسیاری از خبرگان جامعه جهانی؛ در مواجه با بیماری کرونا، اخلاق، معنویت، ارزش و انسانیت از همه فناوری ها جایگاه بالاتر داشته که نشان دهنده نقش برتر فناوری های نرم به عنوان یک سلاح برتر در مقابله با بحران های پیچیده می باشد. محققین با هدف تبیین اهمیت فناوری های نرم در دنیای کرونا و پساکرونا در یک تحقیق کیفی و با مطالعه مبانی نظری فناوری های نرم و در نظر گرفتن مصاحبه خبرگان علوم اجتماعی و علوم انسانی در بررسی رفتارهای اجتماعی در دوران کرونا، مجموعه ای از عوامل اعم از ویژگی های شرایط علی، شرایط محوری، واسطه ای، راهبردها، شرایط زمینه ای و  پیامدهای حاصل از این عوامل بر مقوله اصلی را مورد شناسایی قرار داده که نتایج تحقیق نشان دهنده نیاز به حکمرانی فناوری های نرم در همه حوزه ها می باشد. فناوری های نرم در ابعاد فرهنگی، اجتماعی، سلامت جسم- روحی و روانشناختی، سیاسی، یادگیری از طریق تجربه، سازگاری و فناوری نرم زیستی به عنوان مولفه های بسیار مهم در قدرت ملی یک کشور می باشند که توانایی مسلط شدن بر فناوری های سخت را دارند.

در دوران مبارزه با کرونا جهان دچار تغییرات وسیعی شد. بررسی خصوصیات این زمان و دوره پساکرونا اقتضای سبک زندگی نوینی را دارد. به این منظور و با بهره گیری از گفتمان رهبرفرزانه انقلاب تحول و جهش در سبک زندگی حاضر پیشنهاد می گردد. این پژوهش از نوع توسعه ای و کاربردی است و هدف آن شناسایی سبک زندگی نوین در مواجهه با ویروس کرونا با تاسی به فرمایشات رهبری می باشد. روش تحقیق مورد استفاده توصیفی-تحلیلی و تجزیه تحلیل اطلاعات با روش تحلیل محتوای کیفی و جمع آوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای می باشد. این تحقیق بابررسی مهم ترین تاثیرات ویروس کووید19برسبک زندگی به ارایه الگویی نوین مبتنی بر شریعت و برگرفته از بیانات رهبری پرداخته است. نتایج اساسی شیوع کروناعبارتند از: بحران های فراگیر «ترس از مرگ»، «خودمحوری و غفلت از دیگران و کم رنگ شدن ارتباطات انسانی»،«افزایش نابرابری و سختی معیشت»، «تعطیلی تجمعات و مراکز مذهبی و فرهنگی دنیا»، «تسلط بیشتر فضای مجازی بر وقت، سرمایه و سبک زندگی». به منظور ترویج سبک زندگی نوین بایستی با مفاهیم اساسی چندی آشنا شویم که مهم ترین آن ها «تبیین درماندگی بشر و احساس نیاز به احیای الگوی منتظربودن در سبک زندگی نوین»، «مفهوم انتظار فرج برای آسایش و خوشبختی»، «هویت بخشی به مردم با توجه به جنبه عبادی زندگی»، «قوی شدن همه جانبه»، «تمرکز روی توانایی های داخلی بجای گم شدن در موقعیت و پناه به بیگانگان»، «گسترش فرهنگ مواسات و صبر». مهمترین نکته این است که در سبک زندگی نوین، انتظار همراه با امید به فرج، موجب تحرک می گردد.

یکی از عمیق ترین حوزه هایی که با شیوع کرونا مورد پرسش قرار گرفت شیوه حکمرانی در کشورهای مختلف است. از چین تا آمریکا همه کشورها با بحران اقتصادی سیاسی مواجه شده اند. تنها تفاوت این کشورها با هم_ فراسوی مارکسیسم، سوسیالیم و لیبرالیسم_ شیوه حکمرانی آن ها است. این که سیستم های حکومتی با چه سرعتی به کرونا واکنش نشان دادند؟ چقدر در برخورد با این بحران پویا بودند؟ فرایند سیاستگذاری خود را تا چه اندازه متناسب با شرایط بحران تنظیم کردند؟ جایگاه جهانی آمریکا و چین و رقابت میان این دو کشور چه تاثیری بر مدیریت بحران داشته است؟ پیامدهای بحران کرونا بر رقابت راهبردی میان دو کشور چگونه خواهد بود؟ چند سوال مهم و اثرگذار است که از پی پاسخ های آن ها می توان به ارزیابی کیفیت حکمرانی حکومت ها دست یافت. یافته ها در این مقاله که با روش تحلیل محتوا به ارزیابی نظرات صاحبنظران و کارشناسان پرداخته، نشان می دهد اگر جهانی که پس از این بحران می آید جهانی باشد که در آن ایالات متحده تسلط کمتر و کمتری داشته باشد- تصور این تقریبا غیرممکن است که امروز هر کسی در مورد «لحظه تک قطبی» بنویسد- این روند تقریبا جدید نیست. این روند لااقل یک دهه است که رخ نموده است. تا حدودی، این نتیجه آن چیزی است که آن را «ظهور دیگران» نامیده اند (که این «دیگران» می تواند اشاره خاصی به چین باشد) که با وجود اینکه قدرت اقتصادی و نظامی مطلق آمریکا همچنان روندی رو به رشد دارد اما موجب افول و کاهش مزیت نسبی آمریکا شده است.

شیوع کرونا ویروس جدید  کووید- 19 از انتهای سال 1398 و تداوم آن در سال 1399 ، اقتصاد ایران را در یک وضعیت رکود همراه با نااطمینانی قرار داده است. همه گیری ویروس کرونا قبل از هرچیز یک فاجعه  انسانی بزرگ است و تا امروز  میلیون ها نفرا در کره زمین نفر را تحت تاثیر قرار داده است و از سوی دیگر شیوع بیماری سبب تعطیلی بنگاه های اقتصادی در سراسر جهان شده و همه  کشورها را در آستانه رکودی کمرشکن قرار داده است.  بر اساس  نتایج نحقیقات شیوع ویروس کرونا، در ایران  در حوزه اشتغال هر دو سمت عرضه و تقاضای بازار کار را تحت تاثیر قرار  داده است.  همچنین تعطیلی و کاهش سطح فعالیت های اقتصادی منجر به تعدیل نیرو و کاهش تقاضای کار  شده و عرضه کار نیز کاهش  شده است ، زیرا برخی افراد که مستقیما با بیماری درگیر شده اند و برخی دیگر که غیرمستقیم با اقدامات خودمراقبتی و کاهش تعاملات، ساعات کاری خود را کاهش  داده اند. بنابراین به نظر می رسد فعالیت کسب و کارهایی که مستقیما از بحران کرونا متاثر شده اند می تواند منجر به بحران بیکاری شده و رفاه خانوارهای زیادی را تحت تاثیر قرار دهد. در این میان بیشترین ضربه اقتصادی را کسانی متحمل خواهند شد که دارای شغل دایم نیستند، مانند دست فروشان و کارگران ساختمانی. هرچه فعالیت کسب وکارها کاهش یابد، درآمدهای مالیاتی دولت نیز کاهش می یابد. نتایج بررسیهای  و مطالعات نشان میدهد تحت سناریوهای مختلف بین 5 / 7 تا 11 درصد از ستانده اقتصاد درنتیجه شیوع ویروس کرونا کاهش خواهد یافت. بنابراین با توجه به کاهش ظرفیت های مالیات ستانی از فعالیت های اقتصادی و کاهش قیمت نفت و اقدامات مورد نیاز برای حمایت از کسب وکارها و افراد آسیب دیده و همچنین افزایش مخارج دولت در حوزه بهداشت و درمان، کسری بودجه دولت تشدید خواهد شد در این مقاله سعی شده است به بررسی  اقتصاد مردمی در دوران کرونا و  پس از کرونا و ارایه راهکارها  بپردازد.

تاریخ کهن بشر و خصوصا تاریخ معاصر کشورمان سرشار از رویارویی با بحران های متعدد است. ذهن تک تک افرادی که در این پهنه از جهان سکونت دارند سرشار از تجربه بحران های طبیعی و انسانی است که تنها بصورت شفاهی بیان شده و تا بحال این تجربه گران سنگ مکتوب و گردآوری نشده است. به گواه تاریخ، عدم کفایت در مواجهه با بحران و تصمیم گیری های بدون پشتوانه علمی (حکمرانی در تعلیق) به بحران بعدی موکول و کمافی السابق تنها در زمان اوج بحران به مدیریت آزمون و خطایی تبدیل می گردد. این نوع از برخوردها، آسیب های غیرقابل جبرانی را به جامعه تحمیل کرده است. از ابتدای شیوع ویروس کرونا در جهان، جامعه علمی بدنبال آن بوده است تا ساز و کار گسترش این بیماری، تاثیرات اقتصادی، اجتماعی، و زیست محیطی آن را کشف نماید و سیاست هایی در راستای بهبود و سازگاری با این بیماری اتخاذ کنند. گزارش پیش رو به دنبال تحلیل ابعادی از سیاست گذاری دولت است که در فرآیند حکمرانی شهری، مهار بحران ها را با مشکلات زیادی مواجه کرده است. به طور مشخص سیاست فاصله گذاری اجتماعی در بحران پاندمیک کرونا یکی از مهم ترین مواردی است که می توان در صورت اجرای صحیح و به موقع آن تا حد زیادی از شیوع این بیماری کاست و مرگ و میر را کاهش داد. شاهد این مدعا تجارب جهانی سال های دور و نزدیک در جهان و داخل کشور است. کرونا اولین بحران اپیدمیک نبوده و آخرین آن نیز نخواهد بود. در مواجهه با بحران های بعدی، شهرها نباید بدون برنامه باشند و به یکباره حیرت زده شوند. چرا که شهرها تنها برای مواقع عادی ساخته نمی شوند، بلکه در بحران ها هم باید کارآمد باشند. شهر سرپل ذهاب در طی سه سال گذشته بحران های متعددی را پشت سر نهاده است که به دلایل مختلف به فاجعه تبدیل شده اند. زلزله آبانماه 1396 سرپل ذهاب و تخریب شدید آن به دلیل ناکارامدی در حکمرانی به فاجعه تبدیل شد. چنان که تبعات اجتماعی، اقتصادی، روحی- روانی و... آن هنوز هم پابرجاست. سیل فروردین ماه 1398 نیز به نوبه خود چالشی جدی برای حکمرانی شهری بود که باعث غافلگیری مردم و مسیولان شد. در نهایت بحران کرونا نیز با مشکلات مختص به خود، به گونه ای دیگر لایه های مختلف نظام حکمرانی را به چالش کشیده است.

شیوع بیماریهای عفونی که از طریق حیوان به انسان منتقل می شود (زیونوز)[1] یکی از بحرانی ترین چالشهایی است که در طی قرون اخیر حیات بشری را با مخاطرات جدی مواجه ساخته و علاوه بر آسیب های جدی بر بخشهای اقتصادی و اجتماعی دولتها تلفات انسانی شدیدی را دربر داشته است.تحقیقات دانشمندان و پژوهشگران حوزه بهداشت و درمان  در دهه های اخیرحاکی از آن است که تغییر سبک زندگی انسانها و استفاده از رژیم های غذایی خطرناک و نامانوس با طبیعت بشر، سرمنشا پیدایش و گسترش همه گیری[2] و دنیاگیری های[3] متعددی از جمله ایدز، ابولا ، سارس و انواع خطرناکی از آنفلوآنزاهای مسری و کشنده گردیده است.با گذشت حدود یک سال از پیدایش گونه جدید این نوع بیماریهای زوناتیک با عنوان  کووید 19[4] و ظهور علایم اولین ابتلا در شهر ووهان چین تاکنون 110837535 مورد ابتلا به این بیماری  و مرگ بیش از2452580 نفر در سراسر دنیا گزارش شده است.[5] بااین حال علیرغم اقدامات سازنده مجامع بین المللی و سازمان بهداشت جهانی در مهار این ویروس مسری، با این حال تلاش و عزم جدی برای جلوگیری از تکرار تجربیات ناشی از شیوع بیماریهای زیونوز و پیشگیری از ظهور گونه های جدید این نوع بیماریها صورت نگرفته است. این پژوهش با مطالعه منشاء مشترک شیوع بیماریهای ناشی از ارتباط انسانها با حیوانات، به بررسی نقش و وظایف مندرج در اساسنامه سازمان ملل متحد و سازمانهای تخصصی مربوطه و با تاکید بر الزامات مقرر در اسناد بین المللی درزمینه  حقوق طبیعی ابنای بشر در برخورداری از سطح مطلوب رفاه و زندگی سالم، به لزوم اتخاذ تدابیر و تمهیدات مقتضی و توسعه و تدوین الزامات جدی و موثر از طریق کنوانسیون ها و موافقتنامه های عام الشمول به منظور مقابله با رژیم های غذایی خطرناک که منجر به شیوع این گونه بیماریهای عفونی زیونوز می گردد به عنوان یکی از اساسی ترین راهکارهای جلوگیری از تکرار تجربه جهانی بروز و ظهور گونه های جدید  این بیماریها می پردازد.  [1] - Zoonatic [2] -Epidemy [3] - Pandemy [4] - Covid-19 [5] - براساس آخرین آمار ارایه شده توسط سایت معتبرWorldometer تا تاریخ نگارش مقاله