فهرست مطالب

نامه انسان شناسی - پیاپی 29 (پاییز و زمستان 1398)

نشریه نامه انسان شناسی
پیاپی 29 (پاییز و زمستان 1398)

  • تاریخ انتشار: 1400/01/21
  • تعداد عناوین: 9
|
  • جلال الدین رفیع فر صفحات 13-16
  • مصطفی ازکیا*، یونس اکبری صفحات 17-50

    قشربندی اجتماعی از مفاهیم کلیدی است که بیانگر برابری یا نابرابری گروه های مختلف اجتماعی در ابعاد اقتصادی، سیاسی واجتماعی است. این تحقیق با استفاده از ترکیبی از روش های کمی و کیفی و با بهره گیری از ابزار پرسشنامه، مشاهدات مردم نگارانه و مصاحبه های گروهی و فردی با مسیولان دولتی، دهیاران، بخشداران، دهقانان و سران قبایل و طوایف منطقه به بررسی تاثیر صنعت نفت بر نابرابری اجتماعی در حوزه نفتی غرب کارون پرداخته است. نتایج تحقیق بیانگر این مطلب است که ورود صنعت نفت در این منطقه نه تنها سبب تعدیل نابرابریهای سنتی موجود در منطقه نشده بلکه سبب بازتولید نابرابرهای موجود در منطقه نیز شده است. حضور نفت در منطقه که بنا به مسئولیت اجتماعی خود بایستی سبب توسعه متوازن در غرب کارون می شد، سبب شده که اقشار تهی دست جامعه در موقعیت اجتماعی خود تحرک صعودی نداشته و در عوض اقشار بالای اجتماعی با استفاده از سرمایه های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی خود در ابقاء جایگاه خود و فرزندانشان موفق باشند. علاوه بر این، نتایج نشان می دهد شرکت نفت نسبت به مسئولیت اجتماعی خود در منطقه بی توجه بوده، نگاه کوتاه مدت و منفعت محور به منابع طبیعی منطقه داشته است.

    کلیدواژگان: نفت، نابرابری، مسئولیت اجتماعی، قشربندی، غرب کارون
  • هانیه سادات افتخاری، حسین سلطان زاده* صفحات 51-72

    زنان در طول تاریخ برای رسیدن به ارزش های معنوی نیاز به یک مکان داشتند، این فضای عبادی همواره دستخوش تغییرات بوده و در نهایت تحولات بسیاری در نحوه شکل گیری داشته است. موضوع این پژوهش بررسی فضای خاص عبادت برای زنان و چگونگی تفکیک آن از فضای مردانه در مساجد است. اهمیت این پژوهش در این است که مسجد فضایی مهم و همواره به صورت روزانه و هفتگی در جوامع اسلامی مورد استفاده قرار می گیرد و متناسب با توسعه جمعیت و گسترش شهرها همواره شمار قابل توجهی مسجد، طراحی و ساخته می شود که چگونگی طراحی فضای زنانه در آن ها بسیار اهمیت دارد. با اختصاص دادن فضایی متعلق به زنان امکان حضور آنان فراهم می شود و منجر به ایجاد مکان های دینی-عبادی زنانه می شود. این پژوهش از جنبه داده ها کیفی می باشد و از روش تحقیق توصیفی- تحلیلی و همچنین روش تحقیق تحلیل محتوا استفاده شده است. هدف از انجام این پژوهش این است که راه حل های گوناگون تفکیک فضای زنانه در مساجد و مزایا و کاستی های هر کدام از راه حل ها و شناسایی انواع روش های جداسازی فضای زنان، در سرزمین های اسلامی مورد بررسی قرار گیرد. نتایج تحقیق نشان می دهد که هر یک از شیوه های تفکیک و تمایز فضای زنانه از مردانه (تفکیک با پرده، نیم طبقه، طبقه و...) محاسن و کاستی هایی داشته است که انتخاب هر یک از گزینه ها هم با توجه به جنبه های کارکردی مسجد (مسجد جامع، مسجد محله و...) و هم امکانات ساختمانی بوده است.

    کلیدواژگان: جنسیت و معماری، فضای زنانه، زنان و مسجد
  • محمد افروغ* صفحات 73-100

    باورها به عنوان مجموعه ای از رفتارهای آیینی و گلیم بافته ها به عنوان بخشی از هنر و میراث بومی آناتولی، همواره رابطه ای دو سویه با یکدیگر داشته است. از این رو که باورها و عقاید یکی از مهم ترین محرک های آفرینش نقش و نگاره های تخت بافته های آناتولی به ویژه گلیم ها است که در گذشته حضوری برجسته در زمینه این بافته های روستایی و عشایری داشته و متقابلا گلیم مناسب ترین محمل برای بروز و عینی سازی باورهای بافندگان روستایی و عشایری آناتولی بوده است. این مقاله بر آن است تا ضمن معرفی انواع فنون بافت و انواع گلیم بافته های آناتولی به شناسایی، تحلیل، طبقه بندی و معرفی انواع نقش مایه های گلیم آناتولی حاصل از باورها و عقاید بافندگان آناتولی بپردازد. برخی یافته های پژوهش چنین است: گلیم های آناتولی شامل انواع روانداز جهیزیه عروس، محرابی، سفره و دیوارکوب (آویز) است. بر این مبنا گلیم طرح محرابی به واسطه باورهای مذهبی و جنبه کاربردی آن در فریضه نماز، برجسته ترین و رایج ترین نوع گلیم آناتولی است. همچنین نقش مایه های گلیم بافته ها به پنج طبقه تقسیم بندی می شود که شامل: 1. نقوش مرتبط با زایش، باروری و حاصلخیزی. 2. نقوش مرتبط با حفاظت از زندگی. 3. نقوش مرتبط با اموال و ابزار زندگی. 4. نقوش مرتبط با زندگی و حیات خانواده یا قبیله. 5. نقوش مرتبط با مرگ، می باشد. از این میان نقوش مرتبط با حفاظت از زندگی و زایش و باروری و حاصلخیزی از منظر باورهای جمعی و فردی، بیش ترین کاربرد را در گلیم آناتولی دارند. در کنار این طبقه بندی، برخی نقوش متفرقه نظیر نقش مایه سگ، هزارپا، خرچنگ، لاکپشت، حوض با مرغانی محیط بر آن، نیز وجود دارد که صرفا جنبه تزیینی داشته است. نوع تحقیق حاضر کیفی و بنیادین و روش تحقیق از نوع توصیفی - تحلیلی و شیوه گردآوری داده ها میدانی می باشد.

    کلیدواژگان: آناتولی، باورها، نماد، گلیم، نقش
  • مینا جاویدان* صفحات 101-135

    فرهنگ عامیانه اعتبار و پشتوانه مسلم و غیرقابل انکار مردم یک جامعه است و باورها یکی از اساسی ترین عناصر سازنده فرهنگ و هویت سنتی مردم را تشکیل می دهند. از آن جایی که بخش عمده ای از باورهای مردم در حین سفر نمود پیدا می کند، بی تردید فرهنگ جاری در سفر یکی از شاخص ترین مولفه هایی است که جلوه گر و معرف فرهنگ یک جامعه نزد سایر اقوام می باشد. در تحقیق پیش رو سعی شده با معرفی باورهای عامیانه مردم ایران در رابطه با سفر با رویکردی تاریخی، گامی کوچک اما مهم در جهت احیاء و معرفی گوشه ای از گنجینه معنوی مردم این سرزمین کهن برداشته شود. روش این تحقیق بصورت کتابخانه ای و فیش برداری از منابع است و تلاش بر این بوده است که با گردآوری و استخراج و دسته بندی و توصیف باورها از لابه لای کتب، سفرنامه ها، نشریات و اسناد، تصویری نسبتا جامع از باورهای عامیانه سفر ارایه دهد. در نهایت، می توان نتیجه گرفت که بسیاری از باورهای گذشتگان، تحت تاثیر پیشرفت، تکنولوژی و تغییر جهان بینی افراد جامعه، با عدم پایبندی و فراموشی مواجه شده اند و برخی از آن ها ولو با اندک تغییرات همچنان به حیات خود ادامه می دهند.

    کلیدواژگان: سفر، فرهنگ عامیانه، باورها، زیارت، خرافات
  • الهام سعادت، محسن محمدی فشارکی* صفحات 137-164

    شاهنامه، داستان جنگ است و بقیه وقایع در سایه آن اتفاق می افتد، به همین سبب جنگ نامه نامیده شده است. جنگ تنها یک کنش خونین نیست بلکه ریشه در مسایل عمیق انسانی دارد و وضعیت زیستی و ذهنی جامعه در آن نمود پیدا می کند. انگیزه های متفاوتی که مردم شناسان در سیر زندگی اجتماعی، برای افروخته شدن آتش جنگ ها ذکرکرده اند در شاهنامه نیز وجود دارد که امکان تطبیق جامعه انسانی شاهنامه با جوامع واقعی را میسر می کند. تحلیل معیارهای جنگ، چرایی وقوع جنگ ها، ویژگی آن ها و نتیجه ای که از آن مورد انتظار است الگویی از تصویر ذهنی شاعر از جامعه و آرمان های آن را به نمایش می گذارد. مردم شناسی، انگیزه هایی چون غنیمت و غارت، بیگانه ترسی، تلافی جویی و قدرت نمایی را برای جنگ ها برشمرده است که همعرض با مراحل تطور جامعه، از ابتدایی ترین مراحل تا تبدیل به یک نظام حکومتی منسجم یعنی کشور حرکت می کند. در پیکره مطالعاتی پژوهش، یعنی از تولد تا مرگ رستم در شاهنامه، همه این انگیزه ها وجود دارد اما تلافی جویی و قدرت نمایی که همواره با موضوعی مقدس پیوند خورده است بسامد بالاتری دارد. حتی در جنگ های مراحل ابتدایی که انگیزه اصلی آن ها غارت و غنیمت است یعنی نتایج مادی از آن ها مورد انتظار است، باز هم موضوعات ارزشی است که اهمیت و انعکاس دارد. با توجه به تحلیل جنگ ها، حماسه فردوسی روایت جامعه ای در حال گذار به کشور شدن است که برای دستیابی به هویت ملی از دست رفته خویش و به دست آوردن مولفه های آن، با اقوام دیگر می جنگد. در واقع حماسه فردوسی بازتابی از مسایل مبتلا به جامعه آن روزگار است که پس از شکست از اعراب درحال بازتولید هویت ملی خویش است.

    کلیدواژگان: انسان شناسی، جنگ، دشمن، شاهنامه فردوسی.قدرت
  • گلفام شریفی شریفی* صفحات 165-191

    گرمابه و زورخانه از نهادهای تاثیرگذار و عناصر اصلی محله های شهرهای قدیم بوده اند. این اماکن میراث های با ارزشی را در طی سالیان ، نسل به نسل انتقال داده اند. گرمابه از زمان پهلوی دوم جای خود را به حمام های شخصی داد و زورخانه نیز با جدا شدن کشتی پهلوانی از گود زورخانه به دو پاره تقسیم گردید. در این پژوهش سعی ما بر این بوده است تا به مسوولیت های مشتمالچی و تحولات این شغل از دیرباز تاکنون در دو مکان گرمابه و زورخانه بپردازیم. همچنین به این پرسش پاسخ دهیم که چون امروزه این شغل رو به فراموشی گذاشته است، آیا می توان با وجود تغییر شرایط جامعه، راهکاری برای صیانت از آن ارایه داد. به نظر می رسد عدم شناخت دقیق روش مشتمال و تفاوت آن با ماساژ مدرن سبب شده تا با تغییر سبک زندگی، شغل مشتمالچی به فراموشی سپرده شود. در نهایت، نگارنده متذکر می شود که احیاء این شغل در زورخانه دور از ذهن به نظر می رسد اما در خصوص گرمابه پیشنهاداتی ارایه داده است تا به جای پذیرش پایان حیات این اماکن و تغییر کاربری این سازه ها، با شناخت دقیق روش مشتمال و شغل مشتمالچی ، گرمابه ها را به چرخه حیات اقتصادی بازگردانیم.

    کلیدواژگان: گرمابه، زورخانه، مشتمالچی، مشتمال، ماساژ
  • زهرا فرضی زاده*، سمیه حقی صفحات 193-221

    زنان سرپرست خانوار از گروه های در معرض مخاطره ای هستند که مسایل متعددی دارند. هدف پژوهش میدانی حاضر، بررسی جنبه های مختلف فقر زنان سرپرست خانوار شهر اراک است. برای دستیابی به داده ها، از فنون مشاهده، مصاحبه نیمه سازمان یافته و بحث گروهی متمرکز با تعدادی از زنان سرپرست خانوار تحت پوشش دو سازمان حمایتی رسمی یعنی سازمان بهزیستی و کمیته امداد امام خمینی (ره) در شهر اراک و برای تحلیل داده ها نیز از روش تحلیل محتوای کیفی (موضوعی) استفاده شده است. بر اساس یافته های پژوهش، گذران زندگی به دشواری، درآمد ناکافی، کیفیت نامطلوب مسکن و تغذیه، ابتلاء به بیماری، ضعف مهارت ها، عدم برخورداری از بیمه، یاس، نگرانی و عدم اطمینان درباره آینده خود و فرزندان، نگرانی از باورهای سایرین و در معرض برخی آسیب های اجتماعی بودن، از مسایل زنان سرپرست خانوار بود.

    کلیدواژگان: زنان سرپرست خانوار، فقر درآمدی، فقر قابلیتی، سازمان های حمایتی، توانمندسازی
  • جلال الدین رفیع فر صفحات 223-225

    در طی این چند روز موج درگذشت فرهیختگان و بزرگان علمی و هنری کشور چنان با شتاب شروع شد که ماه مهر را به بی‌مهری مبدل کرده و همه را به حیرت و افسوس وا داشته است. هر چند باید تسلیم بود و قبول کرد، چون همیشه روزگار کار خودش را به موقع انجام می‌دهد و حیات هیچ بنده‌ای ابدی نیست.