فهرست مطالب

باستان شناسی ایران - سال دهم شماره 1 (پیاپی 18، بهار و تابستان 1399)

نشریه باستان شناسی ایران
سال دهم شماره 1 (پیاپی 18، بهار و تابستان 1399)

  • تاریخ انتشار: 1400/01/22
  • تعداد عناوین: 8
|
  • منیژه صدری*، منوچهر صمدی وند صفحات 1-12

    یکی از مهمترین عوامل مهاجرت اقوام از یک منطقه به منطقه دیگر وجود آب و زمین حاصلخیز است. منطقه آذربایجان در بخش شمال غربی فالت ایران در محل تالقی رشته کوه البرز و زاگرس با آب و هوای مرطوب مدیترانه ایی و در نواحی جنوبی مدیترانه ای با تابستان گرم، سرزمینی عمدتا کوهستانی همراه با جلگه ها و دشتهای حاصلخیز با رودهای مختلف، یکی از محلهای مهاجر پذیر است. به غیر از موقعیت جغرافیای طبیعی و وجود معادن سنگ، قرار گرفتن آذربایجان در مسیر مهاجرت اقوام شرق به غرب و همچنین شمال به جنوب، سبب اختالط نژادها و بوجود آمدن حکومتهای مختلف در این منطقه شده است. در پژوهش حاضر به بررسی وضعیت آذربایجان در دوره حکومتهای آشور، اورارتو، مانناها خواهیم پرداخت. بر اساس نتایج این پژوهش به دلیل دستاوردهای مادی و فرهنگی مردم این نواحی در زمان حکومتهای فوق، سرزمین آذربایجان مورد طمع همسایگان خود مانند: آشوریان، ارامنه قرار گرفته و این امر موجب تضعیف وضعیت تمدنی آذربایجان شده است.

    کلیدواژگان: آذربایجان، آشور، اورارتو، ماننا، فرهنگ و تمدن
  • حسن درخشی*، رضا کیانی نیا، نرگس زاهدی صفحات 20-41

    آذربایجان یکی از مناطق مهم زیستگاهی در ازمنه پیش از تاریخ و بویژه در دورانهای پارینه سنگی و نوسنگی بوده است. این منطقه و بویژه حوزه دریاچه ارومیه جزء مناطقی بوده که بارها توسط پژوهشگران با اهداف متعددی مورد بررسی باستان شناختی قرار گرفته است. برمبنای همین بررسیها و پژوهشها نظراتی در مورد پیشینه استقرار و سکونت در آن مطرح گردیده است- از جمله یکی از موارد مهم- نقش این منطقه در دوران نوسنگی است و نتایج آن نشان می دهد که آذربایجان در منشاء دوران مذکور و تحولات آن نقشی نداشته ولی در توسعه فرهنگ آن حایز اهمیت است. ناگفته نماند که همه مناطق آذربایجان در طول همین ادوار مذکور با توجه به چشم انداز زیست محیطی و اقلیمی آن به یک اندازه مورد توجه جوامع انسانی نبوده و همین شرایط نیز در نوع زندگی، استقرار و معیشت ساکنان آن بی تاثیر نبوده است. هدف ما از این پژوهش نیز پرداختن به پیشینه وضعیت شمال غرب ایران (آذربایجان)در طول دوران پیش از تاریخ بویژه مناطق شرق دور آن خطه با تاکید بر پژوهشهای باستان شناختی است تا از تطور فرهنگهای دیرینه منطقه آگاه شویم.

    کلیدواژگان: آذربایجان، پارینه سنگی، نوسنگی، شرق دور
  • امیر هاشم پور مافی* صفحات 42-64

    معماری صخره ای بعنوان یک مجموعه مدون تاریخی می باشد که از دیدگاه هنر معماری و باستان شناسی دارای اهمیت بسزایی است. این معماری سابقه ای بس طولانی در تحوالت فرهنگی هنری انسان دارد که حاصل تلاش او در جهت ساخت و ساز فضاهای معماری است. همان گونه که می دانیم معماری صخرهای محصول مبارزه انسان با صخره های طبیعی و نتیجه فعالیت دست بشر می باشد. در ضمن این نوع فضاهای معماری ارتباط مستقیم وقوی بین انسان و طبیعت را مشخص می کند که بیانگر شرایط محیطی، اقتصادی و اجتماعی و از همه مهمتر شرایط زیست بوم اقلیمی و استحفاظی است که عملکرد این مولفه ها، تاثیر و تاثرات زیادی در ایجاد این گونه معماری داشته و این عوامل جزو فاکتورهای مهم و موثر در شکل گیری معماری صخره ای بوده است. براین اساس تحقیق پیشرو به شیوه تحلیلی و توصیفی در کنار مطالعات کتابخانه ای صورت گرفته و تمام اسناد و متون ای که در این زمینه وجود دارد پیرامون موضوع پژوهش مورد استفاده قرار گرفته است. معماری صخرهای علاوه بر جنبه های فرهنگی، هنری، طبیعی و زمین شناختی منطقه نقش مهمی در شکلگیری این نوع فضاها دارد. هدف از این مقاله، بازخوانش معماری صخره ای کندوان در ایران و مقایسه آن با معماری صخرهای گورمه در ترکیه است. در همین راستا ویژگی ها و فرم کالبدی معماری صخرهای، و دالیل استقرار از دیدگاه باستان شناسی و معماری در این محوطه ها مورد واکاوی قرار می گیرد.

  • حسین علیزاده*، لیدا شرفدار، سعید ستارنژاد صفحات 65-72

    با توجه به شواهد باستان شناختی اقوام هزاره اول ساکن در شمال غرب ایران بواسطه چپاولگری و حملات مداوم آشور به سمت ایجاد نهادهای سیاسی و حکومتی سوق داده شدند و در نیمه نخست همین هزاره اول ق.م مبادرت به تشکیل دولت مانا مینمایند که نزدیک به سه قرن در این خطه دوام آورد. چنانکه می دانیم شکل گیری حکومت مانا همزمان با قدرتهای بزرگ و تاثیر گذار آن دوره همچون آشور نو و اورارتو بوده که به تبع آن در بسیاری از جنبه های فرهنگی و اجتماعی و نظامی متاثر از آنها بوده است. از گستره جغرافیایی تمدن مانا مراکز استقراری، دژهای مستحکم و محوطه های تدفینی شناسایی شده اند که برخی از آنها همچون دژ زیویه، محوطه قالایچی و گوردخمه فخریکا دارای شواهد باستانشناختی کاربرد ستون و بناهای ستوندار هستند. مقاله حاضر به مطالعه تاالر ستوندار قلعه زیویه و مقایسه با دیگر تالارهای ستوندار مانایی و بیان پیشینه این تحول معماری در شمال- غرب ایران میپردازد.

  • مریم دارا* صفحات 73-78

    اورارتوها، از حدود قرن نهم پیش از میلاد به مدت حدود سه سده بر نواحی اطراف سه دریاچه وان ترکیه، سوان ارمنستان و ارومیه و همچنین مناطق اطراف آنها حکومت کردند و آثار بیشماری از خود در این خطه برجای گذاشتند. از جمله یکی از مهمترین محوطه های اورارتویی در ایران دژ بسطام است. از همین دژ اورارتویی اثر مهرهایی بر گویه ای آن به دست آمده است که بسیار ارزشمند هستند. در این نوشته برای اولین بار انواع این اثر مهرها که تا کنون شناسایی شده اند دسته بندی و تفسیر میشوند که شامل اثر مهر استامپی شیر در حال حرکت، اثر مهر استوانه ای شاه و مالزم و چنگک و شیر، اثر مهر استامپی پنج ضلعی و اثر مهر استامپی شیر و پرندگان میشوند. معرفی و پژوهش بر روی اثر مهرهای مذکور بدست آمده در قلعه بسطام یکی از اهداف این مقاله است که برای نخستین بار مورد بررسی قرار می گیرد .

    کلیدواژگان: اثر مهر، استامپی، استوانه ای، انواع اثر مهرهای اورارتویی
  • سعید ستارنژاد*، حسین علیزاده، محمد امجدی، رضا رشیدفر صفحات 79-94

    شهرستان مراغه به لحاظ مطالعات باستان شناختی، یکی از مناطقی است که در آن نیاز مبرمی به انجام بررسیها و کاوشهای علمی باستان شناسی دیده میشود. در بسیاری از دوره های پیشازتاریخی، تاریخی و حتی اسلامی این شهرستان مجهوالت بسیاری وجود دارد که برای روشن نمودن آنها، نیاز است که در کنار مطالعات کتابخانه ای، بررسیهای علمی میدانی و در صورت امکان کاوشهای باستان شناسی نیز صورت پذیرد. اگرچه تاکنون مطالعاتی پیرامون تاریخ مراغه صورت گرفته، با این حال، مجهولات و پرسشهای بسیاری از دوره های مختلف باقیمانده است. محوطه قیزلارقلعه سی یکی از محوطه های شاخص و کلیدی شهرستان مراغه (شمال غرب ایران) است که اطلاعات زیادی از دوره های مختلف فرهنگی منطقه در اختیار پژوهشگران قرار میدهد. شاخصترین آثار معماری موجود در این قلعه، مجموعه ای از استحکامات تدافعی است که در دوره های مختلف تاریخی دورتادور محوطه ساخته شده است و امروزه فقط قسمتهای از آنها پابرجا باقیمانده است. استحکامات قیزلار قلعه سی به شکل معماری سنگی خشکه چین بوده که به نوعی تداوم سنت معماری ساخت استحکامات عصر آهن در منطقه شمالغرب ایران محسوب میشود، بااین حال برخی ویژگیهای ساختاری آنرا میتوان با تعدادی استحکامات دوره اشکانی در منطقه مقایسه کرد. این مقاله نتایج بررسی مقدماتی باستان شناختی این قلعه است. براساس نتایج به دست آمده از این بررسی مشخص شد که قیزالر قلعه سی در عصر آهن (II-III) ایجاد شده و در دوره اشکانی به عنوان یکی از قلعه های مهم شمالغرب ایران (آتورپاتکان) کارکرد داشته است.

  • رضا غفاری* صفحات 95-105

    بی شک سفال از دست آفریده های بی بدیل انسان است. این دست ساخته کاربردی می تواند حامل پیام های مهمی از زندگی نوع بشر در ادوار مختلف باشد. در دسترس بودن مواد اولیه و فرم پذیری فوق العاده آن مزیت های چشم گیری است که جایگاه عالی برای این دست ساخته در زندگی بشری به ارمغان آورده است تا با تکیه بر آن حتی به باورهای اعتقادی خود نیز تجسم عینی ببخشد. در نوشتار حاضر به بررسی، معرفی و گونه شناسی سفال های به دست آمده از کاوش باستان شناختی گورستان های مریان در شهرستان تلاش خواهیم پرداخت. در پی این مطالعه سعی شده تا با گونه شناسی این ظروف سفالی و مقایسه تطبیقی آن ها با دیگر سایت های مهم و شاخص شمال و شمال غرب ایران گاه نگاری برای این گورستان ارایه گردد. توجه به فرم ها و تکنیک های محلی و درون منطقه ای از ویژگی های بارز این منطقه از رشته کوه البرز است که حاوی نکاتی ارزشمند از شیوه معیشت، اعتقادات، باورها و سطح ذوق هنری و تکنیک ساکنین آن می باشد.

    کلیدواژگان: سفال، تالش، گورستان مریان، تطبیق، گاه نگاری