نشریه مطالعات اسلامی زنان و خانواده
سال هفتم شماره 2 (پیاپی 13، پاییز و زمستان 1399)

از مسایل مهم خانواده، فاصله روان شناختی اعضا و محدوده عمل زیرمنظومه ها در خانواده است که از آن به مرز تعبیر می شود. در میان نظریه های خانواده درمانی، ساخت نگران به رهبری مینوچین، به تبیین مفهوم مرز و نقش آن در خانواده پرداخته اند. در منابع اسلامی نیز حدود و مرزهایی برای خانواده و زندگی زناشویی مطرح شده است از جمله: مرزهای شروع زندگی زوجینی، مرزهای استدامه و مرزهای بعد از گسستن پیوند زناشویی که به دلیل گستردگی منابع، در این نوشتار حدود و مرزهای خانواده از نگاه روان شناختی و فقط با تاکید بر آیات قرآن کریم مشتمل بر واژه «حدود الله» بررسی می شود. این تحقیق با روش، تحلیل محتوای آیات قرآن کریم انجام گرفت. نتایج تحقیق نشان داد: الف) واژه «حدود الله» دوازده بار در قرآن کریم تکرار شده است که یازده مورد آن ناظر به مرزهای خانواده و زوجین می باشد؛ ب) مفهوم مرز از نگاه قرآن کریم، مفهومی عام و فراگیر است که شامل مرزهای کلامی، غیر کلامی، زمانی، مکانی، اقتصادی، کمی، کیفی، عاطفی و جنسی می شود؛ ج) مرز پیوند زناشویی، سلامت دینی و اخلاقی زوجین است؛ د) زوجین همانند لباس یکدیگرند و باید از ابتدای ازدواج و در صورت تصمیم بر طلاق تا پایان عده، مرزهای زوجینی رعایت شود؛ ه) در طلاق رجعی، علاوه بر رعایت مرزهای زوجینی، باید زوجین به معاشرت معروف و احسان نیز پایبند باشند.

در اسلام، به دلیل جایگاه و منزلت زن در خانواده، حمایت از حقوق وی، ابعاد مختلف حیات مادی و معنوی او را شامل شده است تا زن در سایه آن بتواند ضمن دستیابی به کمال مطلوب، در مسیر حفظ نفس و نسل حرکت کند. نظر به چالش فراروی جامعه امروزی در خصوص دعاوی زوجین در امر باروری و شبهات مطرح شده درباره حق زوجین در فرزندآوری، اثبات حق سلطه انسان نسبت به اعضای بدن، از جمله مباحث در خور واکاوی است که زوجه می تواند با استناد به آن، حق استیلاد (فرزندآوری) را از آن خود کند و هر نوع دخل و تصرف در رحم را، حتی بدون اذن زوج، منوط به اجازه خود داند. از جمله این تصرفات، اسقاط نطفه (در فرضی که نطفه ای به طور اتفاقی منعقد شود) یا انعقاد نطفه است. این انعقاد اگر در جهت منفی و فرض عدم تمایل زوجه به فرزندآوری باشد، با استناد به حق سلطه بر رحم، حق پیشگیری از فرزندآوری با استفاده از روش های مختلف بررسی می شود. در انعقاد، در جهت مثبت و فرض تمایل زوجه به فرزندآوری نیز در صورت عزل زوج و عدم تمایل وی به فرزندآوری، حق باروری زوجه به وسیله زوج مطرح می شود. این پژوهش که از منظر علم فقه و به کارگیری فرایند گام به گام در سازمان دهی مطالب و استفاده از منابع مکتوب کتابخانه ای سامان یافته، بر آن است که زوجه با اثبات مالکیت منافع می تواند مالک منافع بدن خود، از جمله اجاره رحم باشد و از این طریق کسب منفعت کند.

پژوهش حاضر با هدف بررسی نقش تعدیل کننده جهت گیری مذهبی در رابطه بین سبک های دلبستگی و تعهد زناشویی انجام شد. طرح پژوهش، توصیفی و از نوع همبستگی بود. بدین منظور 286 نفر از جامعه دانشجویان و طلاب متاهل شهر قم در سال تحصیلی 1397-1396 به روش نمونه گیری در دسترس انتخاب و به پرسش نامه های تعهد زناشویی آدامز و جونز، سبک های دلبستگی کولینز و رید و جهت گیری مذهبی آلپورت پاسخ دادند. برای آزمون فرضیه ها و تجزیه و تحلیل داده ها از همبستگی و تحلیل رگرسیون تعدیلی استفاده شد. نتایج پژوهش نشان داد که بین سبک دلبستگی ایمن و جهت گیری مذهبی درونی با تعهد زناشویی رابطه مثبت و معنادار و بین سبک دلبستگی اضطرابی و جهت گیری مذهبی بیرونی با تعهد زناشویی همبستگی منفی معنادار وجود دارد. همچنین نتایج حاکی از آن بود که جهت گیری مذهبی درونی و بیرونی در رابطه بین دو سبک دلبستگی ایمن و اجتنابی با تعهد زناشویی زوجین اثر تعدیل گر دارد. یافته های پژوهش نشان از اهمیت کیفیت دینداری و سبک های دلبستگی در فرایند غنی سازی روابط عاطفی همسران و ثبات زناشویی است.

همان گونه که عشق ورزی های همسرانه با ایجاد آرامش روانی و جسمی در استحکام خانواده موثرند، اختلاف در کام جویی جنسی نیز می تواند زندگی مشترک را به تنش دچار سازد. نگاهی به رهنمودهای پیامبر (ص) و ایمه، توجه به تاثیر این امر در رفع اختلاف میان همسران را نشان می دهد. بر این اساس، پرسش آن است که این پیشوایان برای دورماندن زوجین از اختلاف در این مساله یا برون رفت از آن به هنگام بروز تنش چه راهکارهایی اندیشیده اند؟ پرسشی که پاسخ آن با رجوع به کهن نگاشته های حدیثی، تاریخی و تفسیری و تحلیل داده های مرتبط، فراچنگ آمده است. یافته های پژوهش، اقدامات معصومان را در دوگونه از راهکارهای پیشگیری محور مانند توجه به بایسته های جسمی و هم شانی در پاکدامنی ناظر به دوران قبل از عقد، راهکارهایی به سان پناه قرارندادن عبادت برای فرار از وظایف همسری، آگاهی دادن به وظایف جنسی در زندگی مشترک و راهکارهای برون رفت از تنش مانند بخشش، الگودهی عینی، مقابله با رسوم غلط و جدایی نشان می دهد. با این توجه که پس از جدایی، با ماندن زن در خانه و دلبری از همسر، راه بازگشت به زندگی باز بماند.

ناتوانی ذهنی کودکان، موجب درگیری های روان شناختی والدین آنان، به ویژه مادرانشان می شود و بر میزان سازگاری و سلامت روانی شان تاثیر منفی می گذارد. هدف پژوهش حاضر، بررسی اثربخشی درمان یکپارچه توحیدی بر تنظیم هیجان و سرزندگی مادران کودکان ناتوان ذهنی است که با روش مطالعه موردی انجام گرفت. با استفاده از روش نمونه گیری در دسترس، چهار نفر از مادران دارای فرزند با معلولیت ناتوانی ذهنی به عنوان نمونه انتخاب شدند. آنان پرسشنامه سرزندگی رایان و فردریک (1997) و تنظیم هیجان گرانفسکی و همکاران (2001) را تکمیل و جلسات درمانی یکپارچه توحیدی را در 8 جلسه 90 دقیقه ای دریافت کردند. داده های جمع آوری شده با استفاده از نرم افزارSPSS ورژن 21 و آزمون های شاخص درصد بهبودی و شاخص تغییر پایا، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. یافته ها نشان داد که درمان یکپارچه توحیدی می تواند بر بهبود تنظیم هیجان و سرزندگی در مادران کودکان ناتوان ذهنی تاثیر بگذارد. بر این اساس، می توان نتیجه گرفت آزمون درمان یکپارچه توحیدی می تواند به مادران کودکان استثنایی کمک کند تا بتوانند هیجاناتشان را تنظیم کنند و سرزندگی داشته باشند.

این پژوهش با هدف اثربخشی بسته آموزشی مبتنی بر نظریه انسان سالم و آموزش هیجان مدار بر بخشش بین فردی زوجین، به روش نیمه آزمایشی با سه گروه و سه مرحله پیش آزمون، پس آزمون و پیگیری با گروه کنترل سامان یافته است. جامعه آماری پژوهش، زوج های مراجعه کننده به فرهنگسراها، کانون های فرهنگی بسیج و پایگاه های سلامت روان در شهر اصفهان و نمونه آن نیز شامل 39 زوج بود که به صورت هدفمند، بر مبنای ملاک های ورود، انتخاب و به طور تصادفی در دو گروه آزمایش و یک گروه کنترل (13 زوج در هر گروه)، گمارده شدند. ابزار مورد استفاده، پرسشنامه بخشودگی بین فردی احتشام زاده و همکاران (1389) است. از هر سه گروه، پس از انجام پیش آزمون، آموزش مبتنی بر نظریه انسان سالم، در 12 جلسه 120 دقیقه ای و آموزش هیجان مدار طی 10 جلسه 90 دقیقه ای برای گروه های آزمایش اجرا شد. پس از انجام آموزش، از هر سه گروه، پس آزمون و پس از سه ماه، آزمون پیگیری گرفته شد. داده های جمع آوری شده از طریق تحلیل واریانس با اندازه گیری مکرر، با استفاده از نرم افزار SPSS 24 تحلیل شد. نتایج حاصل از پژوهش نشان داد که بسته آموزشی مبتنی بر نظریه انسان سالم، بر بخشش بین فردی زوجین تاثیر معنادار داشت (01/0 <p). آزمون تعقیبی بونفرونی نشان داد، بسته آموزشی مبتنی بر نظریه انسان سالم نسبت به آموزش هیجان مدار، در افزایش بخشش بین فردی زوجین موثرتر است. با توجه به نتایج حاصل از پژوهش، بسته آموزشی مبتنی بر نظریه انسان سالم، روش مناسبی برای ارتقاء بخشش بین فردی در زوجین است.