نشریه پژوهش های نقد ادبی و سبک شناسی
پیاپی 42 (زمستان 1399)

پژوهش حاضر با این رویکرد که موضوع نگاه انسان به چیستی و کیستی خود در جهان هستی، موضوعی پایان نپذیرفته در تاریخ تفکر آدمی است و مسایلی از قبیل زیست محیط و افزایش جمعیت، موضوع رابطه انسان با طبیعت و بازنگری رهیافت های پیشین را بیش از پیش ملزم به خوانش کرده است، ضمن بررسی اندیشه های دو اندیشمند در کتاب های شاهنامه و دایوده جینگ و معنای استعاره و تمثیل با کهن الگو و همچنین جایگاه موضوع آب در اندیشه بشری و به ویژه فرهنگ های ایران و چین، یعنی لایوتسه از چین و فردوسی از ایران، مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج بررسی های ما گویای آن است که در نزد لایوتسه، طبیعت محوریت داشته و در نزد فردوسی، انسان محوریت داشته است. لایوتسه به زبان تمثیل و استعاره و فردوسی به زبان کهن الگوها، به طبیعت به عنوان جزو لاینفک تفکر و نگاه انسان به خویش می نگریستند. لایوتسه می گفت انسان باید طبیعت را به مثابه آموزگار خود قرار دهد و فردوسی می گفت که انسان بایستی طبیعت را مهار کرده و به عنوان سکوی صعود خود در نظر گیرد. هر دوی این ها، بهروزی انسان و نگهبانی طبیعت را در اندیشه داشتند؛ اما راه رسیدن به آن ها را متفاوت می دیدند. پرسش و پاسخی که هنوز هم معتبر است.

مکتب بازگشت ادبی در طول دو دوره تاریخی افشاریه و زندیه (1148 تا 1200) پایه گذاری شد. این جنبش بنا به دلایل سیاسی و اجتماعی و متعاقب آن نگرش های جدید و انتقادی فرهنگی و ادبی، در طول نیم قرن، اسلوبی را به نثر فارسی پیشنهاد کرد که در دوره های بعدتر به صورتی هدف دار ادامه حیات داد. بررسی زمینه ها و شرایط تحول تدریجی نثر فارسی دوره بازگشت ادبی و بانیان این تحول، مسئله اصلی این مقاله بوده است. نثر دوره بازگشت ادبی قابلیت تفکیک در سه ساحت نثر دشوار، بینابین و ساده دارد؛ که هر بخش به شیوه توصیفی-تحلیلی و با ذکر نمونه هایی از نثر نویسندگان اثرگذار هر بخش معرفی شده است. بر اساس یافته های تحقیق، از اوایل عهد قاجار، تحول نثر شتاب بیشتری می یابد و به قوام و سلاست بیشتری می رسد؛ متعاقبا این نثر متحول شده، در متون درسی دارالفنون، انواع نثرنویسی علمی، نمایشی، تاریخی و نیز جراید عصر مشروطه به کار رفت.

مقاله حاضر می کوشد از رهگذر نظریه «دیگرصدایی» باختین، شناختی از سبک شعر سپید را با تکیه بر«زندگانی قدیمی است» سیروس شمیسا ارایه دهد. بر این اساس متن،«قهرمان» اصلی سبک است نه شاعر و زبان فردی او. متن در سبک شناسی باختین، جایگاه چندصدایی و گفتگومندی است و مولف در آن خود را در پیوند با«دیگری» حضور می بخشد. از دیدگاه نوشتار حاضر شعر سپید، کارناوالی از زبان و اندیشه است و شناخت گفتمان آن مستلزم دیدگاهی فرازبانی و فرامتنی است. کاربست سه رهیافت«دگرمفهومی»،«مرکزگریزی» و«خصلت مکالمه ای» باختین در شعر شمیسا نشان می دهد که در آن شاعر، مولفی است که به ظاهر برای حال درون خود شعر می سراید، اما در حقیقت خواهان گفتگو با خواننده و حضور او در سخن است. از این رو برای شناخت سبک او باید از محدوده نگاه مرکزگرا گذشت و با تمرکز بر متن،«ادراک خاموش» آن را در گفتگومندی بازجست.

مثنوی بحرالمعارف اثر علاء بن علی دانیالی متخلص به شهاب منظومهای است عرفانی و تعلیمی که در سال 921 ق. در عصر شاه طهماسب سروده شده است. این اثر دارای دو نسخه خطی است که با توجه به تصریح کاتب در نسخه 9371 (گ 4: ب) در همان سال های حیات شاعر کتابت شده است و زمینه های خروج از سبک عراقی و ورود به سبک هندی و نیز مایه هایی قوی از سطوح مختلف سبک کهن را نشان می دهد؛ در این پژوهش با نگاهی مجمل به ادبیات و تصوف عصر صفوی و رویکردهای عرفانی مثنوی بحرالمعارف ضمن بررسی دو نسخه خطی موجود، ویژگی های آن از دیدگاه نسخه شناسی و به مناسبت گوشه هایی از زندگی شاعر را نیز از نظر می گذرانیم و با ذکر نمونه هایی از متن به معرفی و پژوهش درباره ویژگیهای سبکی آن در سطوح مختلف زبانی، فکری و ادبی خواهیم پرداخت.

از مهم ترین مولفه های نظریه روان کاوی فروید، سازکار های دفاعی- روانی است. به عقیده وی همه مردم برای رسیدن به آرزوهایشان کوشش می کنند، اگر در رسیدن به آرمانشان ناکام شوند، دچار فشار روانی می شوند و برای رویارویی با فشار روانی، از سازکار های دفاعی استفاده می کنند. منظومه جمشید و خورشید سلمان ساوجی، ظرفیت های قابل تامل برای بررسی سازکار های دفاعی- روانی فروید را دارد و می تواند از دید روان کاوی، بررسی شود. در همین راستا، نوشتار حاضر با روش توصیفی- تحلیلی، بر آن بوده است تا از زاویه روان کاوی به تحلیل سازکار های دفاعی- روانی بکار رفته در این منظومه بپردازد؛ و به این پرسش پاسخ دهد که شخصیت های این منظومه، هنگام رویاروی با ناکامی ها چه واکنشی از خود نشان می دهند؟ نتایج پژوهش نشان گر آن است، این شخصیت ها نیز مانند دیگر افراد جامعه، هنگام ناکامی و پریشانی به سازکار های دفاعی- روانی، متوسل می شوند تا آشوب و آشفتگی درونی خود را کاهش دهند.

عشق در اسطوره دایره در گردش است. این جستار، اقاویل مشایخ صوفیه را راهنمای سفر روحانی در گردونه مقدس می شناساند. از این رو گفتار مشایخ را به روش توصیفی- تفسیری و تحلیلی (کتابخانه ای) در اسطوره دایره تبیین کرده و هدف پژوهش را اهمیت دهی به اقاویل و بهره مندی از آن ها دانسته که آشکار است آن کلمات مبارک، نقش بسزایی در سیر روحانی در گردونه مقدس دارند. این پژوهش با نگاهی دیگرگونه نسبت به جستارهای پیشین، کلمه مشایخ را نماد پیری می داند که سالک با نور آن کلمات برآمده از حقیقت محمدیه و ولی اعظم، جان را از صفات تاریک نفس می زداید و با مرگ ارادی از سیصد و شصت گونه حجاب نفسانی می گذرد و به زندگی دوباره دست می یابد. نتیجه آنکه در قوس صعود نیازمند سالکی است که پیر راه بوده باشد تا به سلامت وی را به وصل رساند. سالک سرانجام با فنای فردیت، به جاودانگی و عشق می رسد.

رمان و داستان می تواند بسیاری از آیین ها و باورهای فرهنگ عامه را بازتاب دهد. کلیدر، اثری گسترده است که محورها و جریانهای چندگانه، آن را شکل داده اند. این اثر فارغ ازنگاه زیبایی شناختی رمان، شیوه داستان پردازی و ساختارروایی نقشی مهم در حوزه رفتارشناسی، جامعه شناسی و حتی روان شناسی ما ایرانیان دارد. درکلیدر بی شمار ویژگی مختلف رفتاری، فرهنگی و اجتماعی ایرانیان در قالب شخصیت های داستانی بازنمایی شده است. جنبه دیگر این رمان تصویری از شرایط، موقعیت و درهم ریختگی اوضاع سیاسی کشور و جنبش هایی است که در دهه 30 از سوی گروه های مخالف حکومت به نیت تحول در نظام سیاسی با شعارهایی نظیر عدالت، حقوق کارگر و دهقان سر برآورده بود. در کلیدر دهقانان، خرده بورژواهای شهری و روشنفکران، در مبارزه علیه اربابان و سرمایه داران و نیروهای ستمگر حامی آنان با یکدیگر متحد می شوند. این مطالعه با شیوه توصیفی- تحلیلی به واکاوی نظام فیودالیسم در کلیدر از منظر نقد مضمونی پرداخته است.

در جامعه شناسی زبان، بر متغیر جنسیت در کنار مولفه های دیگر به عنوان یک عامل موثر بر زبان تاکید شده است. در این پژوهش با تکیه بر روش کتابخانه ای، مولفه های زبان زنانه و مردانه، در دو داستان مد و مه از ابراهیم گلستان و کنیزو از منیرو روانی پور در تطابق با نظریات زبان شناسان جنسیت مانند لیکاف و سایر زبان شناسان، در بستر فرهنگی و اجتماعی جامعه داستانی مورد بررسی قرار گرفته اند. علیرغم سازگاری نتیجه تحقیق در بیشتر متغیرها با نظریات لیکاف و زبان شناسان، جامعه و تفاوت های فرهنگی، در متغیر های صفات عاطفی، جملات تعدیلی و تصدیقی کتاب مد و مه و متغیر دشواژه در کتاب کنیزو بر جنسیت زبان و ادبیات آن موثر بوده است.