نشریه رشد آموزش زبان های خارجی
پیاپی 133 (بهار 1400)

زمانی که ما دانش‌آموز بودیم، امکانات، تجهیزات و فرصت‌های یادگیری خارج از محیط مدرسه، بسیار کمتر از الان بود. ولی در همان زمان هم، برخی دانش‌آموزان به علت‌ها و روش‌های مختلف، اطلاعاتشان بیشتر از سایر دانش‌آموزان کلاس بود. مثلا در کلاس درس‌های انگلیسی و عربی، دانش‌آموزانی بودند که به خاطر شغل پدر، چند سالی را در یک کشور انگلیسی یا عرب‌زبان گذرانده بودند، یا یکی از والدینشان تحصیلات زبانی داشت و در مدرسه یا دانشگاه، عربی یا انگلیسی تدریس می‌کرد، یا اینکه هم‌زمان در یکی از آموزشگاه‌های زبان درس می‌خواندند و به همین دلایل، زبانشان از دیگران بهتر بود. این نکته نه‌تنها باعث می‌شد که نوعی ناهمگنی در کلاس درس پیش آید، بلکه معلمان را هم به چالش می‌کشید؛ به‌طوری که تلفظ غلط یک واژه پرکاربرد، ندانستن یک نکته مهم دستور زبانی و یا پاسخ اشتباه به یک پرسش کتاب یا دانش‌آموز، از نگاه تیزبین چنین دانش‌آموزانی دور نمی‌ماند. در چنین مواقعی، دانش‌آموزانی که محتاط و مدبر نبودند و می‌خواستند سواد خود را به رخ دیگران بکشند و یا معلم را آزار دهند، همان موقع این خطا را گوشزد می‌کردند. اما افرادی که قدری محتاط‌تر و خویشتن‌دار بودند و قصدشان هم تظاهر نبود، در پایان کلاس، به تنهایی موضوع را با معلم مطرح می‌کردند. در چنین شرایطی واکنش‌های معلمان هم متفاوت بود. برخی واکنش‌های تندی از خود نشان می‌دادند و برخی نیز با سعه صدر می‌پذیرفتند. ولی در هر صورت تکرار این اشتباه‌ها، هم وجهه معلم را خدشه‌دار می‌کرد و هم اعتماد دانش‌آموزان را از بین می‌برد. در دنیای امروز اما، این موضوع دشوارتر و پیچیده‌تر شده است. بدین معنی که علاوه بر باسواد بودن، باید به‌روز بود تا از دیگران عقب نیفتاد. زمانی گفته می‌شد که معیار باسواد بودن، فقط خواندن و نوشتن نیست، بلکه دانستن یک زبان خارجی و توانایی کار با رایانه هم لازم است تا فردی باسواد تلقی شود. ولی امروزه این نیز کفایت نمی‌کند و گفته می‌شود دانستن دست‌کم دو زبان خارجی، توانایی جست‌وجوی حرفه‌ای در اینترنت، توانایی کار با نرم‌افزارهای متفاوت، و کار در محیط شبکه‌های اجتماعی متنوع، از ضرورت‌های یک فرد باسواد است. به بیان دیگر، تمامی افراد جامعه، و به شکل خاص، تمامی مدرسان لازم است با زبان، رایانه، اینترنت و شبکه‌های اجتماعی آشنایی کافی داشته باشند. از این رو، معلمان زبان با چالش جدیدی روبه‌رو هستند یا خواهند شد. در واقع برخلاف گذشته، تمامی فراگیرندگان تا حدی- میزان آن بسته به شهر و استان محل زندگی، متفاوت است- با زبان آشنا هستند و مثل سابق، افرادی نیستند که از نقطه صفر شروع کرده باشند. بنابراین دانستن برخی نکات توسط معلم از نظر دانش‌آموزان امری بدیهی و حتی عادی محسوب می‌شود و انتظار دارند که معلم، از آنان جلوتر و مطلع‌تر باشد. علاوه بر این، اطلاع از نظریه‌های جدید یادگیری، رفتارشناسی، روان‌شناسی و به خصوص روان‌شناسی آموزشی سبب خواهد شد معلمان در ارتباط و تعامل با دانش‌آموزان بهتر عمل کنند و فرایند یادگیری به شکل مفیدتری تحقق یابد. مثلا داشتن اطلاعاتی هر چند اندک در مورد نظریه‌هایی مانند «هوش‌های چندگانه1» و «هوش هیجانی2»، بدون تردید فرایند آموزش را آسان‌تر و موثرتر خواهد ساخت. امروزه در بسیاری از کلاس‌ها و کارگاه‌های آموزشی، حاضران مجوز و امکان دسترسی به اینترنت را دارند. بنابراین هر کلامی که از زبان مدرس آن کلاس یا کارگاه خارج می‌شود، همان موقع قابل جست‌وجوست و اگر آن مدرس در موضوع مورد بحث اطلاعات و تسلط کافی نداشته باشد، این بار شبکه گسترده اطلاعات جهانی به چالش او خواهد آمد. مجازی‌شدن برگزاری کلاس‌ها نیز این دسترسی به اطلاعات را برای فراگیرندگان راحت‌تر کرده است؛ هرچند که برای مدرسان نیز فرصتی فراهم کرده است تا در حین تدریس، به اطلاعاتی دسترسی داشته باشند که هنگام تدریس حضوری، امکان‌پذیر نبود. چند هفته پیش با یک استاد دانشگاه صحبت می‌کردم که نزدیک 28 سال سابقه تدریس در دانشگاه داشت. از او پرسیدم: «برای تدریس فلان درس، از کدام منبع استفاده می‌کنی؟» منبعی را که نام برد برایم بسیار عجیب بود، چون مربوط به 30 سال پیش بود! پرسیدم: «این همه منبع خوب و جدید بعد از این کتاب آمده است، چرا از آن‌ها استفاده نمی‌کنی؟!» پاسخی که او داد، مرا بیشتر شگفت‌زده کرد، چون گفت: «برای قصابی و مرغ‌فروشی، اصلا مهم نیست که من چه کسی هستم و چه کتابی را تدریس می‌کنم!» گرچه در پاسخ او نکته قابل تامل و درد بزرگی نهفته است، ولی قانع‌کننده نیست و تا حدی از زیر بار مسئولیت شانه خالی‌کردن است. معلمی شغل دشواری است و حتی بی‌تردید یکی از دشوارترین، پیچیده‌ترین، ظریف‌ترین و البته باارزش‌ترین شغل‌هاست و یکی از ملزومات شغل معلمی، «یادگیری مادام‌العمر» است. از این رو، با توجه به شتاب روزافزون گسترش علوم و انفجار اطلاعات، لازم است که همه ما ابتدا در بعد فردی به این نکته مهم توجه کنیم و سپس سازمان‌های مربوط نیز از طریق آموزش ضمن خدمت البته با تعاریف جدید و بهره‌گیری از امکانات و روش‌های پیشرفته‌تر و راهکارهای متفاوت‌تر، آن را تقویت و پیگیری کنند. در سالی که گذشت، جهان نوع جدیدی از زندگی در ابعاد مختلف و به ویژه ابعاد شغلی و آموزشی را تجربه کرد که در کنار مشکلات و مصیبت‌های آن، یافته‌ها و نتایج مثبتی را هم به همراه داشت. امیدواریم در سال جدید، با بهره‌گیری از این یافته‌ها، اقدام‌های موثری برای بهبود روند آموزش و به خصوص آموزش زبان در ایران و جهان صورت گیرد.

به‌عنوان معلم زبان، توانمندسازی دانش‌آموزان در زمینه‌های متفاوت، یکی از هدف‌های اصلی من است. به‌ویژه پرورش دانش‌آموزی که بتواند نیازهای آموزشی خود را برآورده کند، یکی از مهم‌ترین هدف‌های هر معلمی است. مهارت خواندن و درک مطلب در همه زمینه‌ها و جنبه‌های آموزش یا حتی زندگی، نقش مهمی دارد. خواندن و درک‌مطلب هدایت‌شده و یا ساختارمند بخش مهمی از یادگیری این مهارت محسوب می‌شود. یکی از دلایل انتخاب آموزش مهارت خواندن و درک مطلب به‌صورت هدایت‌شده، این است که می‌توان سطوح متفاوتی از متن را برای زبان‌آموزان مبتدی و در گروه‌های همگن در نظر گرفت. زبان‌آموزان یاد می‌گیرند چگونه ایده اصلی متن را بفهمند، سوال‌های استنباطی را پاسخ دهند، و معنی کلمه‌های جدید را درک کنند. دانش خواندن و درک مطلب باید شامل تجربیات معتبر ادبیاتی همراه با آموزش راهبردهای عملی خواندن باشد. بدین معنا که در آموزش هدایت‌شده برای کسب مهارت خواندن، از انواع متن‌های غیرداستانی و داستانی استفاده شود. ارزشیابی بخشی جدایی‌ناپذیر از آموزش است که برای اطلاع‌رسانی در آموزش، به‌صورت حضوری یا مجازی و از راه دور از آن استفاده می‌شود. اولین قدم در اجرای دستورالعمل خوب خواندن، تعیین عملکرد پایه دانش‌آموزان است. دانش‌آموزان با سابقه‌ها و مهارت‌های متنوعی وارد کلاس می‌شوند. برخی از آن‌ها ممکن است نیاز ویژه‌ای به بررسی مهارت‌های اساسی خواندن داشته باشند. در حالی که دانش‌آموزان دیگر ممکن است بر محتوایی که معلم قصد پوشش آن‌ها را دارد، تسلط داشته باشند. با توجه به این سطوح متفاوت طراحی دستورالعمل تدریس برای تامین نیازهای فردی هر دانش‌آموز ضروری است. نیازهای فردی را می‌توان با ارزیابی اولیه و مداوم خواندن تعیین کرد. این ارزیابی‌ها اطلاعات لازم را برای تدریس درس‌های مناسب و بهبود آموزش برای همه دانش‌آموزان در اختیار معلمان قرار می‌دهد. در این مقاله، سه نوع متفاوت از ارزیابی خواندن هدایت‌شده مجازی، شامل ارزیابی کلمات پرکاربرد، ارزیابی خود کلمه، و ارزیابی کلی مهارت خواندن مورد بحث قرار می‌گیرد. هر یک از آن‌ها همراه با نحوه استفاده از آن‌ها برای ارزیابی توانایی‌ها و مهارت‌های خواندن دانش‌آموزان به‌طور مجازی، توضیح داده شده است.

مدیریت کلاس سنگ بنای آموزش و یادگیری مناسب است. اما گاهی این کار برای معلم زبان به یک مشکل تبدیل می‌شود. در کلاس‌های زبان ناهمگن (یعنی کلاس‌هایی که دربرگیرنده زبان‌آموزانی در سطوح متفاوت زبانی هستند)، در حالی‌که محتوای آموزشی ممکن است برای گروهی از شرکت‌کنندگان بسیار ساده به نظر آید، برای برخی دیگر می‌تواند بسیار پیچیده باشد. از این‌رو استفاده از شیوه آموزشی غیرمنعطف نمی‌تواند پاسخ‌گوی نیازهای همه گروه‌های زبانی شرکت‌کننده در چنین کلاس‌هایی باشد. نظر به اینکه شیوه مواجهه با چنین مشکلی به‌طور معمول در دوره‌ها و کارگاه‌های آموزش معلمان مورد توجه قرار نمی‌گیرد، بسیاری از آموزگاران، به‌ویژه آن دسته که در مدرسه‌های دولتی به آموزش زبان مشغول‌اند، راهکارهای موثری برای مدیریت و آموزش در کلاس‌های ناهمگن زبان ندارند. مقاله حاضر به بررسی روش‌های مواجهه با این مشکل با استفاده از ظرفیت زبان‌آموزان در سطوح متفاوت زبانی در کلاس‌های ناهمگن برای آموزش و یادگیری ‌پرداخته است.

بسیاری از معلمان بر این باورند که در کلاس‌های زبان مدرسه یا آموزشگاه‌ها نمی‌توان مهارت نگارش را تقویت کرد. برای برخی دیگر نیز مشخص نیست چگونه می‌توان به روشی کاربردی به ارایه بازخورد در نوشته‌های زبان‌آموزان پرداخت. اختلاف دیدگاه پیرامون کارآمدی «بازخوردهای اصلاحی آموزگار»1، پژوهشگران را در طول سه دهه گذشته به خود مشغول ساخته است. پیش از صحبت پیرامون تاثیرگذاری یا بی‌تاثیری چنین بازخوردهایی در آموزش مهارت نگارش، نخست باید از انگیزه زبان‌آموزان برای توجه به این بازخوردها و به‌کارگیری آن‌ها در نوشته‌های خود اطمینان حاصل کرد. چرا که بدون چنین توجهی، بازخوردهای اصلاحی آموزگار دیگر نمی‌تواند تاثیرگذار باشد. مقاله حاضر نخست به معرفی روش‌های کاربردی برای تقویت مهارت نگارش در کلاس‌های زبان می‌پردازد. در ادامه، تاثیر «روش ارزشیابی پلکانی»2 روی مهارت نوشتاری زبان‌آموزان در قالب یک پژوهش نیمه‌تجربی بررسی شده است. یافته‌ها نشان دادند، زبان‌آموزانی که با این روش آموزش دیده بودند، نه‌تنها نسبت به دیگر زبان‌آموزان پیشرفت بیشتری داشتند، بلکه از انگیزه بالاتر و دید مثبت‌تری نیز نسبت به بازخوردهای اصلاحی آموزگار و تمرین مهارت نوشتاری برخوردار شدند.