فصلنامه تاریخ روابط خارجی
پیاپی 83 (تابستان 1399)

جنگ های ایران و روس در سال های 1228-1218ق./1813-1803م. و 1243-1241ق./1827-1825م. بر سر تصرف منطقه قفقاز، یکی از وقایع اثرگذار دو قرن اخیر ایران در ابعاد سیاسی ، اجتماعی و اقتصادی است. در این جنگ ها، فتحعلی شاه قاجار (1185-1250ق./1834-1771م.) برای دفاع از کشور و مقابله با روس ها به مراجع و علما متوسل شد. مجتهدان با توجه به نیاز کشور به نیروهای مردمی و پشتیبانی بیشتر از جبهه های جنگ، رسایل و فتاوا برای مقابله با روس ها نوشتند. این مقاله بر آن است با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی، رسایل جهادی و محتوای آن ها را مورد بررسی قرار دهد. سوال اصلی مقاله این است که در دوره قاجار چه کسانی رساله های جهادیه نوشتند و محتوای این رسایل چیست؟ از سوی دیگر انتشار این رساله ها چه تاثیری بر جای گذاشت؟ بر این اساس، رساله های جهادیه مورد ارزیابی قرارگرفته و نشان داده می شود که پربسامدترین موضوعات مطرح شده در آن ها، اعلان جهاد علیه روس ها، بیان وظایف فرماندهان و احکام جهاد است. معرفی اشغالگران روسی به عنوان کفار حربی، اطاعت و فرمانبری از فرماندهان، اشاره به وظایف حاکمان و مشروعیت بخشی به فتحعلی شاه و عباس میرزا در جنگ با روس ها از جمله مواردی بود که موردتوجه علما قرارگرفته و در کتاب های جهادیه آمده است. انتشار این رساله ها باعث تجهیز قوای مردمی برای حضور در جنگ و از سوی دیگر موجب شکل گیری ادبیات جهادی و مقاومت شد.

هم زمان با پیدایش دولت شیعی مذهب صفوی، اوزبکان حنفی مذهب نیز با کنارزدن سلاطین تیموری بر ماوراءالنهر مسلط شدند. علاوه بر اختلاف مذهبی آن ها با صفویه، دعاوی هر دو طرف بر تملک خراسان، به منازعات دامنه دار و دیرپای میان آن دو منتهی شد. با توجه به ماهیت حکومت صفوی و اتکا نظامی آن دولت بر ایلات قزلباش در طول قرن دهم هجری قمری، طبیعی است که نقش اصلی در این منازعات بر عهده قزلباشان بود. ایل افشار نیز به عنوان یکی از این ایلات، اگر چه نسبت به ایلات بزرگ تر همچون شاملو، استاجلو و جز آن در درجه دوم اهمیت قرار داشت؛ اما در این منازعات حضور و شرکت داشت. هدف این مقاله آن است که با شیوه توصیفی- تحلیلی، پاسخ روشنی به این پرسش ارایه نماید که ایل افشار در منازعات دولت صفوی با اوزبکان چگونه ایفای نقش کرد؟ این پژوهش نشان می دهد که افشارها به خاطر تمرکز در خراسان و کرمان، با حضور در لشگر صفوی، احراز فرماندهی بخشی از سپاه، کوتوالی قلعه های مرزی و جز آن، به رغم فرازوفرود در طول زمان، نقش تاثیرگذاری در منازعات ایران و اوزبکان در عصر صفوی داشته اند.

بانکداری نوین در ایران با تاسیس بانک های خارجی آغاز شد. بانک شاهنشاهی ایران (1327- 1267ش./ 1948- 1888م.) و بانک استقراضی روس (1300- 1268ش./ 1921-1889م.) مهم ترین بانک های خارجی در ایران محسوب می شدند. بانک شاهنشاهی تا 1309ش./ 1930م. تنها بانک ناشر اسکناس در ایران بود و تلاش های ایرانیان در دوران مشروطه برای تاسیس بانک ملی به جایی نرسید. در 1307ش./ 1928م. بانک ملی ایران تاسیس شد و حدود دو سال بعد، امتیاز انحصاری نشر اسکناس در ایران از بانک شاهنشاهی سلب و به این بانک واگذار گردید. هدف از پژوهش حاضر، بررسی تاریخی دلایل و روندی است که موجبات تشکیل بانک ملی ایران، سلب امتیاز نشر اسکناس از بانک شاهنشاهی و واگذاری آن به بانک ملی ایران را فراهم آورد. این پژوهش به روش بررسی تاریخی و با بهره گیری از الگوی «ردیابی فرایند» انجام شده است و یافته های تحقیق، ما را به این نتایج رهنمون می کند که بانک ملی ایران در سال 1307ش./ 1928م. با حمایت توامان حاکمیت و مردم کشور تاسیس شد، بانک شاهنشاهی ایران، رقابت زودهنگامی را با بانک ملی ایران آغاز کرد و واگذاری امتیاز نشر اسکناس به بانک ملی ایران موقعیت بانک شاهنشاهی را تضعیف کرد.

سابقه نخستین اقدام دولت ایران برای حضور در آمریکای لاتین و ایجاد روابط رسمی با کشورهای این قاره به ابتدای قرن بیستم میلادی بازمی گردد. این اقدام با برقراری روابط سیاسی با مکزیک، به عنوان اولین کشورآغاز شد. در ادامه ایران تصمیم به گسترش روابط خود با سایر کشورهای این ناحیه گرفت و آرژانتین را به عنوان مقصد دوم خود برگزید. برقراری رابطه سیاسی با این کشور از آمریکای جنوبی به ابتکار ایران صورت گرفت و به انعقاد عهدنامه دوستی و تجارت انجامید. در این مقاله کوشیده ایم به طور اجمالی و بر پایه اسناد وزارت خارجه دو کشور، روند شکل گیری روابط سیاسی ایران و آرژانتین را در دوره قاجار و پهلوی بررسی کنیم.

جنگ و انقلاب هر دو می توانند واقعیات پنهان را آشکار کنند. جنگ جهانی اول، اگر چه به ظاهر امری سیاسی و نظامی بود؛ اما آثار فرهنگی و اجتماعی گوناگونی را از خود باقی گذاشت. این مطالعه با رویکرد کیفی و روش تحلیل، به دنبال بررسی اوضاع کشور ایران در آستانه جنگ جهانی اول است و می کوشد تا پاسخ دهد که اسناد به جای مانده، چگونه تجربه این دوران را درک کرده اند و کدام مسایل اجتماعی، ناشی از حضور انگلیسی ها در ایران بوده است؟ از مجموع اسناد گردآوری شده در موضوع جنگ جهانی اول با توجه به معیار ورود به شیوه نمونه گیری هدفمند، اسنادی برای بررسی انتخاب شدند و با رسیدن به اشباع نظری، جمع آوری نمونه ها متوقف شد. به عنوان مهم ترین مسئله اجتماعی می توان به وجود شبه آنومی در این دوران اشاره کرد. کشور ایران در اثر دخالت قدرت های بیگانه از جمله انگلستان و حضور انگلیسی ها در جامعه ایران به ناچار گرفتار آنومی شد و این آنومی تحمیلی را می توان شبه آنومی گفت. در این میان، گروه های مختلف اجتماعی اعم از مقامات و طبقات عادی دو دسته شدند، یک گروه به منفعت آنی خود توجه داشتند و با انگلیسی ها همراه شدند و گروه دوم تلاش می کردند که ضمن مبارزه با دخالت انگلیسی ها در اداره امور داخلی کشور، خطر وجود انگلیسی ها را از نظر دور ندارند که این دوگانگی، بسترساز مسایل مختلف برای جامعه ایران از این زمان به بعد گردید.

بررسی روابط اشکانیان و روم، با محوریت حاکمان ایرانی تبار آرتاکسی ارمنستان و تعیین مرز رسمی فرات در نتیجه اثرپذیری از آن ها در نیمه دوم قرن یکم قبل از میلاد موضوعی است که این جستار بدان پرداخته است. هدف از این مقاله، روشن کردن محدودیت های تاثیرات روم و ایران در امتداد خط رودخانه فرات و نقش حاکمان آرتاکسی ارمنستان در این فرایند است؛ بنابراین، مسئله اصلی این تحقیق پاسخ به چرایی و چگونگی نقش حاکمان آرتاکسی ارمنستان در تصمیمات مهم و سرنوشت ساز دو قدرت ایران و روم در دوران فرهاد چهارم است که با روش توصیف و تحلیل داده های منابع بدان پرداخته شده است. مهم ترین دستاورد این تحقیق، نقش تاثیرگذار خاندان آرتاکسی ارمنستان بر روابط سیاسی اشکانیان با روم در سراسر نیمه دوم قرن یکم قبل از میلاد است که در سایه شناخت این دستاورد، بسیاری از عملکردهای ایران و روم در حوزه سیاست خارجی معنا پیدا می کند.

کتاب تاریخ سیاست خارجی ایران از صفویه تا پایان پهلوی اول در سال 1344ش. توسط روح الله رمضانی استاد دانشگاه ویرجینیا منتشر و در سال 1399 ش. توسط روح الله اسلامی و زینب پزشکیان به فارسی ترجمه شد و در نشر نی منتشر گردید.