نشریه پرتو خرد
سال یازدهم شماره 2 (پیاپی 20، پاییز و زمستان 1399)

امر الوهی نزد افلاطون چیست و تاریخ نگاران اندیشه چگونه خدای افلاطون را با خدای فیلسوفان مسلمان برابر انگاشته اند؟ این پرسش با استناد به آثار افلاطون و شارحان او بررسی گردیده و سر انجام به این نتیجه منتهی شده است که خدای افلاطون در اصل با خدای فیلسوفان مسلمان متفاوت است و خداشناسی او با همه کوشش های پی گیر سرانجام کمی بالاتر از خداشناسی اسطوره ای یونانی قرار دارد ولی خداشناسی فیلسوفان مسلمان تحت تاثیر اندیشه و اصول اساسی اسلام خداشناسی متعالی و توحیدی است. تفسیر ویژه از خداشناسی افلاطون  در تاریخ اندیشه اسلامی در اثر عوامل گوناگون روی داده است. از نگاه نویسنده، رویارویی دو عالم فرهنگی و در نتیجه، بومی سازی اندیشه های بیگانه و هماهنگ سازی آن با اصول و مسلمات اندیشه اسلامی، از مهم ترین عوامل تفسیر توحیدی از اندیشه افلاطون در باره امر الوهی بوده است. مهم ترین دستاورد و کارکرد فلسفه ورزی افلاطون در باره خدا، تاسیس خداشناسی فلسفی به نحو خاص و پایان دادن به سیطره خدایان افسانه ای یونان و تسریع در زوال و فروپاشی آنان، می تواند باشد.

این نوشتار روش شناسی و بنیادهای نظری مدرنیته را در فلسفه ی فرانسیس بیکن به خوانش گرفته است. روش شناسی بیکن، تجربی و مبتنی بر مشاهده و آزمون است. او در تقابل با منطق و روش قیاسی ارسطو، منطق و روش جدید ارایه داد که به روش استقرایی معروف است. «استقراگرایی» به مثابه یک پارادایم، سرآغاز انقلاب علمی بیکن است، ازاین رو، وی، از بنیانگذاران روش شناسی، علم مدرن و فلسفه ی تجربی محسوب می شود. تاکید بر سوبژکتیویزم و علم واقعی/ کاربردی، فلسفه ی بیکن را سوژه محور، تجربی و اومانیستی، و او را در زمره ی نیاکان جنبش روشنگری قرار داده است. تیوری «دانش قدرت است»، مهم ترین و تاثیرگذارترین آموزه ی بیکن در پیوند معرفت با قدرت است و یگانگی دانایی و توانایی را می رساند. موضوع مهم دیگر، اما مسئله «بت های ذهنی» یعنی همان تصورات دروغین عارض بر ذهن است که موانع پیشرفت علم و زمینه ی خطاهای ذهن و اندیشه را فراهم می آورند. مهم ترین یافته های این مقاله که به روش توصیفی- تحلیلی سامان یافته، سوبژکتیویته و نقش زیربنایی بت های ذهنی، در جامعه شناسی معرفت و مسئله مهم کشف حقیقت و تفسیر و تسخیر طبیعت است.

جستار حاضر در حقیقت خوانشی است از یک نسبت و برآمده از این پرسش: چیست نسبت فارابی با یونان و اکنون اش؟ فارابی در مطالعه ی فلسفه ی یونانی انتولوژی را به عنوان یگانه پایدیای جدی عقل دریافته است، و از این دریافت، انتولوژی به اکنونیت او بدل می شود. انتولوژی به مثابه اکنونیت فارابی در سه ایستار مورد بررسی قرار گرفته است: 1) پرسش از وجود مهم ترین تجربه ی عقل در تفکر فلسفی یونان است؛ 2) نهضت ترجمه در آیینه ی کوشش فارابی مواجهه ای است با تجربه ی مذکور، درونی سازی و بسط آن؛ 3) فارابی به انتولوژی در مقام اکنونیت اش می اندیشد و به بسط عمده ترین قلمروهای آن در روح فرهنگ خویش به نوشتار آغاز می نماید.

فلسفه ی اسلامی، از آغاز شکل گیری تا کنون فراز و فرود فراوان داشته است؛ رویایی با ظاهرگرایی برخاسته از فقه، جدال ها و نقاش های پیوسته با طیف های مختلف اهل کلام به خصوص متکلمان اشعری، دفاع از حقیقت برهانی در برابر اتهامات عرفا و صوفیه، و انزوای اجتماعی در نزد توده های مسلمانان، تنها بخشی از چالش همیشگی و مدام اصحاب فلسفه بوده است. مقاله پیش رو، گزارشواره ی اجمالی از سیر تطور و چگونگی شکوفایی فکر فلسفی در جهان اسلام، در طی ادوار مختلف، با تکیه بر دیدگاه شهید مطهری است. آنچه در خلال این مقاله برجسته گردیده است، حرکت رو به تکامل فلسفه اسلامی تا تاسیس نظام حکمت صدرایی است. سیطره این نظام فلسفی بر مراکز و مغز اصحاب حکمت، چنان بوده است که اکنون حتی فلسفه مشاء نیز رواج و رونق و گرمی بازارش را از دست داده است. نحوه گفت وگو و تعامل فلسفه نوصدرایی با فلسفه های جدید و مسایل فکری و فلسفی معاصر از دیگر موضوعاتی که به صورت فهرستوار مورد اشاره قرار گرفته است. روایت شهید مطهری از سیر تطور تاریخ فلسفه اسلامی، فشرده و گزیده است، اما همین روایت کوتاه به خوبی کلیت تاریخ فلسفه اسلامی را بازتاب می دهد.

عشق نیرویی به عنوان موهبت الهی برای حرکت به سوی کمال در تمام آفریده های خداوند است. ازاین رو در عرفان و تصوف که درون مایه آن ها سیر معنوی به سوی کمال و تعالی است، جایگاه والا و بسامد بالایی دارد. در این تحقیق با روش مقایسه ای و تحلیلی- توصیفی، چیستی و کارایی عشق متعالی و میانه آن با عقل در اندیشه سنایی و اقبال بررسی شده است. عشق متعالی در انسان که هدف سیرش غایت آفرینش است، از روح ملکوتی ناشی می شود و معیار شناختش حقیقت محض بودن و متعالی بودن متعلق اش است. عشق متعالی در اندیشه سنایی کارکرد عرفانی محض دارد و در اندیشه اقبال، دو جنبه الهی و اجتماعی دارد که در عمق زندگی مادی و معنوی انسان جاری است و خودشناسی، خودشکوفایی و تعالی شخصیتی می آورد. عقل در نظر سنایی و اقبال جایگاه والا و عشق جایگاه والاتری دارد. به همین دلیل عشق در نظر هردو، سلطان وجود و عقل و عواطف انسانی است و عقل در مرتبه نازل تر به عنوان شاگرد عشق توصیف می شود. کشف ماهیت و کارکردهای عشق متعالی و جایگاه آن نسبت به عقل از نظر آنان، مسئله تحقیق و کشف وجوه اشتراک و افتراق اندیشه آنان در این زمینه، هدف تحقیق است.

عقل گرایی شیعه در اخلاق بر مدار اصل حسن و قبح عقلی می چرخد؛ اما به دلیل حدیث محور بودن اخلاق، تا قرن ها تنها کسانی مثل ابن مسکویه و خواجه نصیر طوسی به کارایی عقل در اخلاق اعتبار داده بودند. از قرن یازده به بعد علمایی چون فیض کاشانی و بعدا نراقی ها، این اعتباردهی را احیا کردند که تا کنون ادامه دارد. کارکرد عقل نظری در شناخت مبانی ارزش های اخلاقی و شناخت حسن و قبح افعال اخلاقی و کارکرد عقل عملی در ایجاد انگیزه برای ترک یا فعل آن افعال، نمود پیدا می کند. عقل در المحجه البیضاء، می تواند مفاهیم و مبانی اخلاقی را کشف و فهم و حتی افعال اخلاقی را داوری کند که وابستگی اخلاق به عقل را می رساند؛ اما در مکتب اخلاقی نراقی ها، برای فهمیدن احکام و افعال اخلاقی در کنار شرع قرار می گیرد، هرچند دامنه فهم اش محدود است. دیگر قوای نفس را رهبری می کند و نتیجه این رهبری عقل، فرمان بری دیگر قوا و سعادت نفس است. در این مقاله با روش تحلیلی توصیفی، چگونگی عقل گرایی در آثار اخلاقی متاخر شیعی بررسی شده و تعیین جایگاه معرفتی و کارکردگرایانه عقل در اخلاق شیعی، هدف آن است.