نشریه قرآن، فرهنگ و تمدن
پیاپی 2 (زمستان 1399)

مهاجرت از ابتدای بشر تاکنون در میان اقوام مختلف به عنوان راهی برای عبور از مصایب و مشکلات در نظر گرفته شده و از جمله مهم ترین راهکارهای جوامع بشری برای ارتقاء وضعیت زندگانی خود بوده است. قرآن کریم نیز در ضمن آیات فراوانی به هجرت انبیاء الهی و پیروان آنها اشاره کرده است. در این پژوهش که با رویکرد توصیفی-تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه ای صورت گرفته است به دنبال پاسخ به این سوال هستیم که هجرت در دوران رسالت انبیاء الهی از چه جایگاهی برخوردار بوده و از منظر قرآن کریم میان هجرت انبیاء الهی و تمدن سازی چه نسبتی برقرار است؟ با بررسی آیات متعدد قرآن کریم به این نتیجه می رسیم که در قرآن ضمن بیان دسته بندی هجرت به هجرت درونی و هجرت بیرونی، اهداف متعددی همچون رضا و خشنودی خداوند، حفظ ایمان و توحید، دستیابی به امنیت و آمرزش گناهان و در نهایت ایجاد تمدن الهی برای این امر مهم شمرده شده است. همچنین هجرت حضرت ابراهیم?، حضرت موسی? و قوم بنی اسراییل، اصحاب کهف و حضرت محمد] و پیروان ایشان هجرت هایی با نیل به رستگاری و قرب الهی بوده، که منشاء تحول اجتماعی-تمدنی برای دینداران آن ادیان را فراهم کرده است.

علی رغم جایگاه والای قرآن در بین مسلمین و به عنوان منبع الهام بخش بسیاری از تمدن های شکل گرفته بعد از ظهور اسلام، بررسی سیرتاریخی تفسیر در شبه قاره ی هند، نشان می دهد که تاریخ تفسیر نگاری در آن سرزمین به ویژه قبل از دوره ی معاصر، در پژوهش های قرآنی بسیار مغفول واقع شده است. با ضرورت رفع این خلاء پژوهشی، جستار کنونی با بهره گیری از مطالعات بین رشته ای، و به شیوه ی توصیفی تحلیلی و استناد تاریخی، تفاسیر تدوین یافته ی شبه قاره را مورد تبیین قرار داده است. پژوهش حاضر در ابتدا این تفاسیر را با گرایشات عرفانی، کلامی و فلسفی در مرحله ی تکوین تفسیر معرفی و تبیین می کند و در دوره ی توسعه ی تفسیر، تفاسیر با گرایشات اخلاقی و عقلی به ویژه تفاسیر به روش «ساختاری» را با تحلیل شرایط اجتماعی مفسرین و ویژگی تفاسیر آنها بررسی کرده و ابعادی از قرآن پژوهی شبه قاره، با محوریت سیر تاریخی آثار تفسیری مکتوب به زبان عربی را از ورود تمدن اسلامی به آن دیار تا قرن دواز دهم مورد تحلیل قرار می دهد.

انسان پس از گذراندن شکل ابتدایی اجتماع، به تدریج جامعه ی بشری را تشکیل داد. تشکیل امت و ظهور زندگی اجتماعی بشر، وی را آماده ی بهره گیری از تعالیم انبیاء و شکوفایی استعدادها نمود. پیامبران در پی رشد حیات مادی و معنوی انسان ها بودند و مفاهیم وحیانی به عنوان باورهایی ریشه دار، مسیری را فراهم کرد که در آن تمدن هایی متعالی شکل گیرد و منشا پیشرفت بشر گردد. گرچه در میان تمدن های شناخته شده و نامدار بشری، کمتر به تمدن های دین پایه توجه شده، اما برخی پژوهش گران با در نظر گرفتن این واقعیت تاریخی، اندیشه ی دینی را عاملی اساسی در تشکیل و برپایی تمدن می دانند و معتقدند ادیان آسمانی، به شکل مستقیم یا غیر مستقیم نقش اساسی در ترکیب تمدن ها بر عهده دارند. حضرت موسی? با تبیین قانون های الهی در قالب کتاب آسمانی، زمینه را برای شکل گیری جامعه ای متمدن فراهم کرد. با توجه به نیاز همیشگی بشر به آموزه های پیامبران، بازشناخت مولفه هایی از شخصیت موسی? که در تمدن سازی تاثیر داشته، اهمیت ویژه ای می یابد. پرسش اصلی این تحقیق آن است که در شخصیت حضرت موسی? چه مولفه هایی برای تمدن سازی وجود دارد؟ برای پاسخ به این پرسش، آیات نورانی قرآن کریم مبنا قرار گرفته و این آیات، اصلی ترین منبع پژوهش حاضر است.

عصر حاضر که عصرتغییرات سریع اجتماعی، فکری و فرهنگی است، انسان ها را با چالش ها و فشارهای متعددی روبرو نموده که مقابله موثر با آنها نیازمند کسب مهارت های مختلف روانی و اجتماعی می باشد. بر اساس نظر سازمان بهداشت جهانی، یکی از مهمترین و اساسی ترین این مهارت ها، مهارت تفکر نقادانه است. بر اساس بررسی های انجام شده، از منظر انجمن فلاسفه آمریکا، تفکر نقادانه از دو مولفه اصلی تمایلات (گرایش ها) و مهارت های شناختی تشکیل یافته که هریک از این دو مولفه نیز خود دارای اجزاء مختلفی می باشند. در این مقاله ابتدا تفکر نقادانه و مولفه های آن تعریف و اجزاء تشکیل دهنده مولفه ی تمایلات و یا به عبارت دیگر ویژگی های متفکرین نقاد، تبیین و سپس تعدادی از ویژگی هایی که برای این افراد در قرآن آمده، مطرح شده است. تحقیق حاضر، با روش تحلیل محتوای کیفی و با استقراء تام آیات قرآن صورت گرفته است. در یافته های این پژوهش مشاهده می شود که برخی ویژگی ها از قبیل علاقه و اشتیاق برای دستیابی به حقیقت، تلاش و خستگی ناپذیری، ثبات شخصیت، شجاعت و استقلال در تفکر، داشتن روحیه ی حق پذیری، ترجیح سخن یا عقیده یا تفکر درست بر همه چیز، انعطاف پذیری و بی تعصبی، وحدت و هماهنگی شخصیت، ژرف اندیشی مداوم و توجه دقیق به نشانه ها، هدفمندبودن و پرهیز از مسایل نامربوط و توسم (نکته سنجی و زیرکی) از ویژگی های مشترک بین روانشناسی و قرآن و ویژگی هایی چون ایمان وتقوا ، شرح صدر، خشیت الهی و ایستادگی، استقامت و ثبات در عقیده از ویژگی های مختص به قرآن است. در بررسی تطبیقی به عمل آمده پیرامون مفاهیم این موضوع در قرآن و روانشناسی مشخص شد تفاوت اصلی این دو  در خدا محوری و انسان محوری آنها می باشد که هرچند مفاهیم مطرح شده در روانشناسی کابردی تر و با جزییات بیشتر است، اما برای آنکه این مفاهیم غنای بیشتری یابند، می بایست آنها  از حالت انسان محورانه خارج نموده و بر اساس مبانی خدا محورانه اعتلا داد  و بر این اساس، از چنین آموزه هایی بهره جست.

امر به معروف و نهی از منکر از فروع دین و بر خواسته از تعالیم قرآن، سیره ی پیامبر] و ایمه ی اطهار= بوده و یکی از پایه های اصلی تفکر شیعه را شکل می دهد که درباره ی آن کتاب ها و رساله های زیادی نوشته شده است. مستشرقان نیز از قرن 12 میلادی شروع به بحث و بررسی آیات و اعتقادات اسلامی کرده اند. در دوران معاصر با ایجاد زمینه های پیش آمده از جمله علم گرایی، رویکرد مستشرقان؛ علمی و اثربخش شده است. از جمله کسانی که در این باره  کتاب نوشته مایکل کوک است. کتاب وی با عنوان «امر به معروف و نهی از منکر در اندیشه اسلامی» ترجمه شده است. کوک بر این عقیده است که در دو کتاب از منابع حدیثی چهارگانه ی شیعه، تنها بیست حدیث در مبحث امر به معروف و نهی از منکر وجود دارد؛ که نیمی از این احادیث شامل پند و اندرز و بدون محتوای عقیدتی است و این احادیث بر اهمیت نهی از منکر و زوال آن در آینده، تاکید دارد. از آنجا که منابع حدیثی شیعه در مقایسه با منابع حدیثی اهل سنت از جهت حجم و تدوین احادیث، مقدم بوده و مستقل از اهل سنت عمل کرده است، با تتبع در این منابع می توان به احادیث زیادی درباره ی امر به معروف و نهی از منکر و آثار انجام یا ترک آن دست یافت. به نظر می رسد یکی از عوامل طرح چنین دیدگاه هایی، عدم دسترسی به منابع حدیثی شیعه در این باره است. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی و جستجوی کتابخانه ای و مجازی تنظیم شده است.

رسیدن به یک تمدن مطلوب، مدینه ی فاضله و آرمان شهر، هدف آرمانی یک نظام اجتماعی بالنده است. اما حل این معما که چه مولفه ها و شاخصه هایی بسترساز این تمدن است و آیا در قرآن کریم، به این مسئله پرداخته شده یا نه، پرسشی جدی است که باید به آن پاسخ داده شود. در نگاهی کلی به تمدن مطلوب قرآنی، دو گروه عناصر اساسی با تعریف و جایگاهی ویژه ایفای نقش می نمایند. از سویی تمامی مظاهر مادی و اسباب سخت افزاری و نعمت های دنیوی با انگاره ی «طیبات»، به عنوان اهداف میانی و ابزار حرکت انسان به سوی افق های برتر، دارای ارزش است (و نه آنکه مطرود باشد) و از سوی دیگر، ارزش هایی قرار دارد که مربوط به بعد حقیقی وجود انسان و بخش نرم افزاری حیات مطلوب و انسانی اوست که از آن تعبیر به «فرامادی» شده است. مولفه هایی چون: باور توحیدی، معادمحوری، عدالت، آزادی، امنیت، وحدت گرایی، اخلاق مداری، راهبری مصلحان اجتماعی، حقیقت گرایی و برابری گرایی که منشا زیست هدفمند انسان است.