مجله پژوهش های اعتقادی کلامی
پیاپی 42 (تابستان 1400)

متفکران اسلامی از بدو شکل گیری فرهنگ وتمدن اسلام در تفسیر متون اسلامی ونحوه ی استنباط و بهره گیری از آن متون مقدس درهستی شناسی و اصول عقیدتی وبکارگیری آنها در دستورالعمل وراه و روش مسلمانی (فقه) ،دیدگاه های گوناگونی ارایه داده ند، از این رو جهت گیری های مختلف، پدید آمده ومنشاء مکاتب گوناگون کلامی وفقهی شده است؛برخی به ظواهر متون بدون هر گونه تاویل وتفسیر عمل کرده و با هرگونه خرد ورزی ودخالت عقل در این عرصه مخالفت نمودند وگروهی دیگر، برای عقل اهمیت فراوانی قایل شده وآیات و روایات را ازاین رهگذر تاویل وتفسیر نمودند؛ که درنتیجه موجب پیدایش نحله های کلامی متعدد،چون؛عدلیه ، اشاعره و ماتریدیه وظاهریه و...شده است واز سوی دیگر همین طرز تفکر در عرصه فقه ومبانی استنباط موثر افتاده و مکاتب فقهی گوناگونی چون ، اصحاب رای ، حدیث،وظاهریه و... را در اهل سنت و روش های اصولی واخباری را در شیعه امامیه پدید آورده است،این پژوهش به روش تحلیلی وتوصیفی و با تطبیق آراء گوناگون متفکران این مکاتب به این نتیجه دست یافته است که گرچه همه ی اندیشمندان اسلامی درتحقیقات و مطالعات کلامی وفقهی اهداف واصول مشترک داشته اند ، ولی رویکرد آنان به عقل درمواجهه با نصوص ،موجب تعدد روش ها ونگرش ها، در عرصه های نظری و عملی شده است.

نکاح مسلمان با غیرمسلمان از مباحثی است که از ابتدای شکل گیری جامعه اسلامی مطرح است؛ و با رشد ارتباطات بین جوامع و سکونت افراد باعقاید و گرایش های مختلف در همه جهان، نیاز به پاسخ این مسئله را می طلبد. در این نوشته نویسنده در صدد بازنگری ادله ازدواج هر مسلمانی چه زن و چه مرد با هر غیر مسلمانی چه کتابی و چه کافر و با هر عقیده و مذهب مخالف اسلام است.حاصل این پژوهش که به شیوه تحلیلی و توصیفی و با روش کتابخانه ای است بیانگر آن است که آیات و روایات ارایه شده برای استناد حرمت به دلیل احتمال انصراف به کفار معاند اسلام، فاقد اطلاق می‎باشند و با لحاظ اصل اولی جواز نکاح انسان با هر جنس مخالفی که فطرت آدمی هم آن را مجاز می‎شمارد و دلیل قطعی بر رد آن وجود ندارد، می توان نتیجه گرفت: نکاح مسلمان با شخص غیرمسلمانی که ضدیتی با اسلام نداشته و اختلاف عقاید را محترم می‎شمارد بلامانع باشد.

ازاین که خداوند متعال درقرآن کریم انسان ها را به اطاعت مطلق ازپیامبرصلی الله علیه و آله دعوت کرده هیچ تردیدی نیست زیرا که درآیات متعددی ازقرآن اطاعت خدا و رسولش قرین هم آمده به این که هرجا اطاعت ازخدای سبحان آمده به همراه آن اطاعت ازپیامبرهم آمده که با لفظ «اطیعوالله و اطیعو الرسول» تبیین شده است.نگارنده دراین پژوهش با استفاده ازروش توصیفی -تحلیلی به نظریه واشکال سها درکتاب نقد قرآن مبنی براین که چراباید ازپیامبرخدااطاعت کرد؟ پرداخته واساس ادله قرآنی وروایی نقدوبررسی کرده وپاسخ داده است . نتیجه حاصل دراین نوشتاراین که اطاعت وتبعیت از پیامبرهمانند اطاعت ازخداوند متعال واجب ولازم است زیرافرمان وکلام پیامبرفرمان و کلام پروردگارسبحان است.

صراط مستقیم از امور بسیار مهمی است که حضرت امام خمینی (ره) به آن توجه زیادی داشته و در بیانات و آثار قلمی خویش، به زبان عامیانه و عارفانه از آن سخن گفته اند و سعادت آدمی را درگرو قرار گرفتن در صراط مستقیم و حرکت و رشد و ثبات و بقاء در آن می دانند. در این پژوهش توصیفی - تحلیلی به مصادیق صراط مستقیم برای اهل سلوک و نیز کسانی که وارد طریق سلوک نشده اند، از دیدگاه امام خمینی (ره) پرداخته شده است. منظور ایشان از مصادیق صراط مستقیم برای اهل سلوک، رسول خدا (ص)، ایمه هدی (ع) و امیرالمومنین (ع)، انسان کامل و فاطمه زهرا (س) است و برای کسانی که وارد طریق سلوک نشده اند، مصادیق صراط همان ظاهر شریعت است که به اموری همچون دین، اسلام، عدالت، انسانیت و سیاست تفسیر شده است. انسان با مدد جستن از مصادیق مذکور است که می تواند از انحراف به دور باشد و به مقصد و وصال یار نایل شود. جامعیت کتاب الهی و حالت استثنایی و اعجاز گونه قرآن باعث شده است که فراتر از تقسیم بندی رایج برای مصادیق صراط مستقیم باشد و درعین حال تمامی اقسام مصادیق صراط مستقیم را هم شامل بشود.

بحث از اعجاز قرآن از مهم ترین دغدغه های قرآن پژوهان است که ضمن نشر آثار فراوان ، افق های بسیاری از آن ناشناخته مانده است . نوشتار حاضر با عنوان مصادیق اعجاز عددی قرآن می باشد که به کنکاش در قرن اخیر با تکیه بر علوم روز چون ریاضی و کامپیوتر اشارت نموده که هدف آن دست یابی به یک نتیجه ی کلی در میزان صحت و سقم این نظریه است . روش گردآوری پژوهش ، توصیفی تحلیلی و کتابخانه ای که با استفاده از کتب و مجلات تخصصی علوم قرآن و نرم افزار ها تنظیم شده است .اعجاز عددی موضوعی شگفت انگیز است که ضمن اشکالات فراوان مختص عدد خاصی نیست چون هر فرد یا گروه بسته به علاقه ی خود می تواند عدد دلخواه ملاک و به نتایج دست یابد . نقد های بسیاری چون استفاده از رسم الخط فعلی قرآن ، توانایی بشر بر تناسق عددی و... وارد است . ماحصل پژوهش این که در نتایج تشتت آرا به وضوح قابل مشاهده ، لذا اطلاق اعجاز بر این نظریه صحیح نبوده و منحصرا می توان آن را شگفتی در تناسب اعداد دانست نه این که آن را یکی از وجوه خدشه ناپذیر بدانیم که دلایل متقن بر آن ارایه شده باشد.

انسان کامل یکی از اصطلاحات مهم و رایج در متون عرفانی است که ظهور مفهوم آن با پیدایش عرفان اسلامی هم زمان است. اسرار الشهود، نام اثر عرفانی شیخ محمد اسیری لاهیجی، عارف قرن نهم هجری قمری است، که در آن به مضامین عرفانی و مفاهیم انسان کامل پرداخته شده است. پژوهش حاضر با هدف شناخت انسان کامل در اثر فوق، به روش توصیفی- تحلیلی؛ ابتدا نسبت انسان کامل را با خداوند متعال، سپس نسبت او را با عالم هستی و همچنین مسئله رسالت و ولایت انسان کامل را مورد بررسی قرار داده است. نتایج این پژوهش نشان می دهد که در آراء عرفانی شیخ محمد لاهیجی، انسان کامل مظهر تجلی ذات حق تعالی است، که با زدودن زنگار تعین های عدمی و مجازی، به درک وحدت وجودی نایل گشته، و سیر الی الله بالله را پیموده است. از نظر لاهیجی انسان کامل در بینش متعالی وحدت وجودی، شایسته خلافت الهی در عالم گشته است. رهبری و ولایت بر مخلوقات منحصر در ذات او است. لاهیجی در اسرار الشهود با اشاره به نشانه ها، هدایت و ولایت خلق را به عهده انسان کاملی می داند که راه او صراط المستقیم است و خداوند او را به خلق نیک آراسته است. در واقع لاهیجی بدین معنی اشاره دارد که انسان کامل صورت حق تعالی در عالم ماده است.

معرفت به انسان کامل هم از حیث نظری - علمی و هم از جهت عملی-سلوکی، اهمیت خاصی در معرفت به خدای سبحان و زیست معنوی و هندسه حیات طیبه دارد وهرگاه این حقیقت را درمعارف وحیانی و آموزه های دینی ردیابی کنیم اهمیت و آنگاه ضرورت و کارآمدی اش درتنظیم زندگی معقول و ملکوتی مضاعف خواهد شد. درحقیقت انسان کامل شناسی نوعی خداشناسی است و از انسان کامل اصطلاحی دانش عرفان درنصوص دینی با عناوینی چون: خلیفه الله، حجه الله، نبی، رسول،امام و ولی تعبیر شده و می شود که تعابیر معهود از جامعیت و کمال منحصر به فردی برخوردار است و یکی از تعابیرعمیق و دلنشین درکتاب و سنت، "وجه الله"است که متناظر به بود و نمود حق تعالی هست و مظاهر اکمل و اجمل نمودهای حق تعالی، انسان کامل و اولیاء الله خواهند بود. اکنون پرسش این است که انسان کامل مکمل چیست و کیست که وجه الله به شمار می روند؟درعرف قرآن و عرفان مفهوم و مصداق وجه الله چه کسانی هستند؟ نوشتار حاضر با روش نقلی - عقلی و رویکرد تحلیلی عهده دار پاسخ به پرسش های یاد شده (که بصورت اندماجی یک پرسش هستند) خواهد بود و برونداد آن امکان معرفت به خدا در مرتبه فعل یا صفات فعل است که در آیات قرآنی از این مرتبه با عناوینی چون "الله"، "نور"، "وجه الله" و مانند آن سخن به میان آمده است و انسان کامل آیت کبرای حق تعالی و وجه خداست.

عرفان اسلامی بی گمان، نشان دهنده ی هویت فرهنگی، اجتماعی، ملی و دینی یک کشور است که به آثار شاعران زیبایی می بخشد و به عنوان یک میراث ادبی ارزشمند، آیندگان از آن بهره می برند.، مقاله ی حاضر به بررسی اصطلاحات وتعبیرات عرفانی در دیوان فرصت الدوله شیرازی اختصاص دارد. روش پژوهش در این مقاله به صورت توصیفی تحلیلی می باشد. هدف از این مقاله نشان دادن شیوه ی استفاده فرصت ازاصطلاحات و تعبیرات عرفانی است. نتایج این پژوهش نشان می دهد که فرصت همانند بعضی از شاعران پیش از خود به کلمات بار معنایی تازه ای داده است. مانند بحر عشق، دیوار عشق، کمند عشق و خیال عشق. فرصت از شاعران عارفی است که در اشعار خود از اصطلاحات میخانه ای به وفور استفاده می کند و به ترکیبات قابل توجهی دست می یابد که یکی از این اصطلاحات رند می باشد که با استفاده از آن به ترکیباتی مانند: رند خراباتی، رند خرقه سوز، رند قدح خواره، رندان بینا و رند پابرجا دست می یابد.

نگره تفکیک دارای مبانی، اصول و قواعد مختلفی است که با تکیه بر آنها به تبیین آراء و دیدگاه های خود می پردازد. در این نوشتار تلاش شده تا مبانی این نگره تبیین و مورد ارزیابی قرار گیرند. هدف از انجام این تحقیق، نشان دادن ضعف و سستی مبانی این نگره است. ضعف مبانی یک نگره، منشا تردید در اصل اعتبار آن نگره می شود. نگارنده با تحقیق کتابخانه ای در آثار تفکیکیان به ویژه آقا مجتبی قزوینی، مبانی آنان را اصطیاد و در قالب مبانی «معرفت شناختی و روش شناختی» و «هستی شناختی» تحلیل کرده است. نویسنده پس از تبیین این مبانی، به ارزیابی انتقادی آنان می پردازد. از آنجا که از سویی یکی از شرایط اساسی برای اطلاق «مکتب» بر یک رویکرد و نگرش، وجود مبانی صحیح و متقن است و از دیگر سو تفکیک فاقد این شرط است؛ باید گفت تفکیک یک نگرش و نگره فکری و نه یک مکتب است و اطلاق مکتب به آن مجاز می باشد.

صفویان پس از دوره فترت در ایران دولتی متمرکز تشکیل دادند و با تقویت هویت ملی ایرانیان و استفاده از عنصر هویت بخش دین، تحولاتی اساسی در ساختار حکومت و جامعه ایجاد کردند. رسمی کردن مذهب تشیع امامیه، مهم ترین اقدام حکومت صفو یه در شروع کار بود که موجب تحول اساسی در ارزش ها و هنجارهای جامعه ایران شد.محور اصلی پژوهش، بررسی تحولات ساختاری وتطورات اعتقادی مذهب تشیع در دوره صفویه می باشد.با توجه به تاریخی بودن موضوع ، این پژوهش با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی انجام شده است.این مقاله با استناد به منابع اصلی و عقاید متفاوت پژوهشگران معاصر در صدد پاسخ گویی به مسایل فوق با روش بر آمده ایم.در نتیجه در می یابیم مذهب تشیع، یکی از عناصر مهم در وحدت ایرانیان در دوره صفوی بود که ساختار اندیشه ای صفویان را تشکیل می داد..

اندیشه بازگشت به قرآن یکی از تلاش هایی است که از جانب برخی علمای دنیای اسلام برای برپایی حکومت های الهی در جوامع اسلامی و ازمیان بردن بحران های ناشی از تسلط حکومت های طاغوتی مطرح شد. به نوعی می توان گفت سیر اندیشه بازگشت از سید جمال الدین اسدآبادی آغاز و با تلاش متفکران بزرگی نظیر شهید مطهری و امام خمینی (ره) ادامه یافته است. این دو متفکر بزرگ دنیای اسلام با اعتقاد قلبی و ایمان به گره گشا بودن کتاب آسمانی، در عمل کوشیدند مسلمانان را متوجه تاثیر قرآن در برطرف نمودن بحران های جوامع اسلامی نمایند. با این توضیح برآنیم تا به صورت تحلیلی و با بهره گیری از نظریه بحران ها، تاثیر این اندیشه بر شکل گیری انقلاب اسلامی را مورد واکاوی قرارداده و بگوییم، ایجاد موج انقلابی در ایران، ناشی از تلاش های ارزشمند این دو عالم بزرگ در عمل به مفاهیم قرآنی و رجوع به قرآن بوده که در ابتدا با هدف برقراری حکومت اسلامی با محوریت ولایت فقیه در جامعه مطرح و سپس با تکیه بر آموزه های قرآنی به تکامل رسیده است؛ به گونه ای که امام خمینی (ره) در جایی می فرماید: «اصلا کتاب انقلاب ما قرآن است».

توجه به آیات و مفاهیم قرآنی از دیرباز مورد توجه شعرا و نویسندگان بوده تا جایی که بررسی جایگاه آیات قرآنی یکی از راه های شناخت مقدار دانش دینی نویسندگان و شعرا می باشد. این اثرپذیری که از قرن هفتم به بعد به اوج خود می رسد به شیوه های متفاوتی چون واژگانی، گزاره ای، الهامی و... صورت می گیرد. اثرپذیری واژگانی به سه شیوه ترجمه، برآیندسازی و وام گیری است و اثرپذیری گزاره ای به انواع تبرکی، توضیحی، استنادی و... انجام می پذیرد. یکی از انواع نثر فارسی نامه نگاری است که در عصر صفوی مورد توجه نویسندگان و منشیان بوده است. در این پژوهش به شیوه تحلیلی - توصیفی به جست وجوی ویژگی های تاثیرپذیری دو منشی از دوره صفوی (میبدی و تفرشی) خواهیم پرداخت. برآیند پژوهش نشان می دهد که میبدی به اقتضای شغلش که منصب قضاوت شهر را برعهده داشته، بیشتر و تخصصی تر از تفرشی از آیات قرآنی استفاده می کند و در زمینه های واژگانی، الهامی، تعریفی، تبرکی و استنادی بیشتر از تفرشی به آیات قرآنی توجه دارد. تفرشی آیات قرآنی را در زمینه های توضیحی و استنادی و در مواقع ضروری بدون تکلف به کار می برد.