پژوهش نامه اسلامی زنان و خانواده
سال هشتم شماره 21 (زمستان 1399)

دستورات اسلام درباره شکیل خانواده و توجه به حقوق و تکالیف اعضای خانواده نشان از اهمیت آن دارد. پژوهش حاضر با هدف بررسی عوامل تضعیف کننده خانواده از دیدگاه مقام معظم رهبری مدظله العالی به روش کیفی داده بنیادانجام شد. ازاین رو، با بررسی بیانات ایشان به صورت تمام شماری در فاصله سال های 1368 تا 1398 الگوی عوامل تضعیف کننده خانواده از دیدگاه ایشان تدوین شد. با بررسی انجام شده در کدگذاری باز، 238 مفهوم در قالب 26 مقوله شناسایی شد. نتایج نشان داد که چهار عامل اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و فردی علل اصلی تضعیف خانواده است. همچنین عدم شناخت زنان از معارف اسلامی و عدم تمکن زنان در خودسازی خود، به عنوان مقوله مداخله گر و نقص و فقدان قوانین و ضمانت اجرای مناسب آن در حوزه حقوق خانواده، عدم اجرای احکام اسلامی، فضای فرهنگی جامعه درباره مسایل زنان، امنیت اخلاقی و فکری جامعه و عدم تبیین نظر اسلام درباره حقوق خانواده مقوله زمینه این پژوهش شناخته شد.

جهانی شدن فرآیندی اقتصادی، سیاسی و فرهنگی است که بر وجوه گوناگون زندگی تاثیرگذار بوده است. این پدیده در کنار برخی تاثیرات مثبت، منجر به آسیب های اجتماعی در جوامع مختلف شده است. این امر نشانگر ضرورت بررسی خانواده به عنوان زیرساخت اصلی جامعه است؛ زیرا هر نوع آسیب به آن، کل ساختار جامعه را به مخاطره می اندازد. بنابراین این نوشتار با روش فراتحیل کیفی، تاثیر جهانی شدن بر نهاد خانواده را در ابعاد ساختاری، فرهنگی و تربیتی مورد واکاوی قرار داده است تا از این منظر مهم ترین چالش های فرآیند جهانی شدن بر تحکیم خانواده را آشکار سازد. در این راستا مقالات و پایان نامه های انجام شده از سال 1388- 1398، که در مجموع 15 اثر با بیشترین ارتباط موضوعی بودند، انتخاب و و با روش فراتحلیل کیفی بررسی شد و در گام دوم با روش توصیفی- تحلیلی راهکارهای برون رفت از آن بر اساس آموزه های اسلامی تبیین شد. دستآورد پژوهش حاضر نشانگر آن بود که جهانی شدن نه تنها کارکردهای خانواده، بلکه اصل و تمامیت آن را به چالش کشیده است که برخی از آنها از این قرار است؛ روند نزولی کیفیت روابط، فرد گرایی، مصرف گرایی، تضعیف فرهنگ بومی، تضعیف انسجام و وحدت خانواده، نسبیت گرایی در ارزش های انسانی و خانوادگی، گسترش نگرش و ارزش های مجازی، آزادی جنسی، بی بند وباری، تنزل جایگاه انسانی زنان، اختلال در جامعه پذیری و فرایند تربیت فرزندان مخاطرات پیش روی نظام خانواده می باشد. راهکارهای کاهش آثار نامطلوب جهانی شدن بر تحکیم خانواده عبارتند از تقویت باورهای دینی در خانواده، آگاهی بخشی خانواده ها، تاکید بر استمرار و حفظ خانواده طبیعی، تحکیم روابط خویشاوندی، رعایت مرزهای رفتاری و عاطفی درون خانواده و بیرون آن، مدیریت استفاده از رسانه ها در خانواده، تقویت ارزش های بومی و دینی خانواده، ارتقاء مهارت های فرزندپروری در خانواده و تقویت عفاف و خویشتن داری در جامعه، ارتقاء عزت نفس فردی و ملی.

امروزه موضوع ازدواج با چالش های فراوانی مواجه است که استحکام خانواده را تهدید می کند. بخشی از این چالش ها ناشی از افکار و اعتقاداتی است که در بین داوطلبان ازدواج و اطرافیان تاثیرگذار آنها وجود دارد. پژوهش حاضر به روش توصیفی- تحلیلی و با هدف شناسایی این باورهای نادرست و بررسی آن با رویکرد اسلامی و نتایج تحقیقات تجربی انجام شد. بدین منظور منابع مربوطه اعم از قرآن کریم، روایات و یافته های تحقیقات روان شناختی در سال های اخیر مورد بررسی قرار گرفت. با بررسی های انجام شده، پژوهشی که موضوع مطالعه حاضر در آن بررسی شده باشد، یافت نشد. یافته های پژوهش حاضر نشان داد که از مهمترین افکار ناصحیحی که ازدواج را به خطر می اندازند هفده باور مخدوش در گستره اهداف و کارکردهای ازدواج، آمادگی برای ازدواج، معیارهای همسرگزینی و تطبیق معیارها بر فرد است و اصلی ترین عامل برای اصلاح باورهای نادرست برخورداری از بینش اسلامی درباره ازدواج می باشد.

هدف پژوهش:

 بررسی اثربخشی بهزیستی زناشویی بر میزان بخشش زوجین بود.

این پژوهش به روش نیمه تجربی از نوع پیش آزمون و پس آزمون با گروه آزمایش و کنترل است. جامعه آماری کلیه زوجین شهر شیراز در سال 97 می باشد. نمونه پژوهش شامل 20 زوج درگروه آزمایش و 20 زوج در گروه کنترل است که از بین 65 زوجی که از میان 112 زوج ثبت نام کننده، نمره پایینی در پرسشنامه بخشش اخذ کرده بودند، با روش نمونه گیری هدفمند انتخاب گردیدند. پرسشنامه بخشش به همراه اطلاعات دموگرافی آزمودنی ها جهت گردآوری داده ها استفاده گردید. داده ها با استفاده از آزمون آماری تحلیل کوواریانس مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت

 یافته ها:

 یافته ها حاکی بر آن است که مهارت های زندگی، کیفیت زندگی و رضایت زناشویی و در مجموع مهارت های زناشویی، بهزیستی زناشویی را تشکیل و آموزش بهزیستی زناشویی بر افزایش میزان بخشش زوجین اثر مثبت و معناداری دارد (05/0/ >P).

نتایج نشان می دهد که با کسب مهارت های زناشویی، طی یک فرآیند آموزشی در قالب افزایش مهارت های زندگی، کیفیت زندگی و رضایت زناشویی به عنوان بهزیستی زناشویی، می توان بخشش زوجین را افزایش داد.

سینمای دفاع مقدس، یکی از عوامل موثردر تحقق اهداف و آرمان های فرهنگی ملی و دینی کشور،می باشد. مطالعه اثربخشی فیلم های اکران شده، با موضوع دفاع، مقاومت و شهادت می تواند یکی از مهمترین اهداف در ایجاد فرهنگ مقاومت، پایداری و شکیبایی درخانواده ایرانی، به ویژه اعضای خانواده شهدا باشد. روش پژوهش ترکیبی (کمی و کیفی) است و جامعه آماری، عبارتند از 37 نفر ازاعضای خانواده شهدای شهر تهران. داده  با استفاده از پرسش نامه  15 مولفه ای محقق ساخته جمع آوری شد. برای تحلیل تمام سکانس های فیلم مزرعه پدری، از جمع آوری اطلاعات، با استفاده از پرسشنامه 25 سوالی، با اعتبار 955/0، و نیز برای سنجش میزان اثر بخشی، از مصاحبه با برنامه ریزان فرهنگی، منتقدان فیلم و کارشناسان سینمایی،استفاده شد. برای تجزیه و تحلیل داده ها از آزمون تی تک گروهی، استفاده شد. یافته ها نشان داد که اثربخشی فیلم مزرعه پدری از دیدگاه خانواده شهدا، نسبتا مطلوب بوده و اثربخشی در ایجاد فرهنگ پایداری با اهداف معین در ارزیابی کیفی نتایج مطلوبی داشت. همچنین میزان تناسب آن با اهداف و آرمان های اسلامی بر اساس تحلیل محتوا بسیار پایین تر از انتظار بوده است. مقایسه نتایج کمی و کیفی، بیانگر میزان اثر بخشی فیلم مزرعه پدری، با واقعیت های موجود نزد اعضای خانواده شهدا، مطلوب نیست. نتایج نشان داد که ساختار فیلم های دفاع مقدس، نیازمند طراحی جدید و اتخاذ خط مشی نوین برای افزایش تطابق با اهداف و سبک های زندگی خانواده های ایرانی است.

حضور زنان در عرصه های مختلف اجتماعی عامل موثری در توسعه نفوذ شعایر و احکام اسلامی  و مدیریت فرهنگی و اجتماعی عصر آل بویه در ایران است. این حضور و نقش آفرینی در ابعاد مختلف تمدن اسلامی- شیعی و نتایج آن  با ویژگی های منحصربه فردی همراه بوده است. پژوهش حاضر به روش توصیفی-تحلیلی و با هدف بررسی نقش زنان در احیای تحولات تمدن اسلامی- شیعی عصر آل بویه انجام شد.  بدین منظور منابع مربوطه اعم از مقالات، کتب و منابع تاریخی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفت. با بررسی های انجام شده، پژوهشی که موضوع مطالعه حاضر در آن بررسی شده باشد، یافت نشد. نتایج  نشان داد که زنان شیعی تحت تعالیم اهل بیت (ع) و بزرگان امامیه به ویژه با عنایت به ویژگی تعلیمی-  تبلیغی آموزه های شیعی در مراکز علمی، اجتماعات، مساجد و کانون های خانوادگی، نقش مهمی را در تحولات تمدن اسلامی این دوران ایفا کردند، چنان که جامعه از توانمندی های ایشان به ویژه در عرصه علمی- فرهنگی و برای تقویت هویت شیعی، توسعه نشر معارف دینی، نهادینه کردن فرهنگ اسلامی-شیعی و دگرگونی های مختلف جامعه آن عصر بهره گرفت.

رویکرد جدید دین پژوهان در بررسی آیات و اعتقاد به نقش تدریج و تاریخمندی متون در تعیین و تغییر برخی احکام، برخی نواندیشان را بر آن داشت که برخی آیات احکام و نیز قوانین اسلامی را با توجه به شرایط اجتماعی روز بازنگری کرده و نظریات جدیدی در برخی احکام اسلامی مانند مسئله تعدد زوجات بیان دارند. براین اساس، پژوهش حاضر به هدف بررسی، تحلیل و تطبیق دیدگاه طاهر حداد و ابوزید که از نواندیشان در این زمینه هستند، انجام شد. بدین ترتیب کلیه کتب و مقالات منتشر شده در این موضوع مورد بررسی قرار گرفت. با بررسی به عمل آمده پژوهشی که موضوع مقاله حاضر در آن بررسی شده باشد، یافت نشد. نتایج بررسی های پژوهش حاضر نشان داد که دیدگاه ایشان با مفاد آیات 3 و 129 سوره نساء منطبق نیست؛ زیرا آیه 3 حکمی چندوجهی که شامل حداقل و حداکثر حکم است را بیان نموده و آیه 129 نیز با وجودی که از عدم امکان عدالت قلبی سخن گفته است، مطلبی دال بر تغییر و تبدیل حکم تعدد زوجات بیان نکرده و آن را نسخ ننموده است.

«حکمیت» شیوه ای خاص از داوری در قرآن کریم است که در موارد اختلاف و نشوز طرفینی زوجین عمل به این راهکار وحیانی می تواند به اصلاح ذات البین منتهی شود. این پژوهش کیفی با روش توصیفی - تحلیلی، از مجموعه ادله کتاب و سنت، حکمیت و داوری مطرح شده در  قرآن کریم را به عنوان یک الگوی اسلامی برای رفع تنازع میان زوجین بررسی کرده و سپس با مقایسه بین این راه حل قرآنی و آنچه بر اساس قانون جدید حمایت خانواده در دادگاه ها در حال اجراست، در صدد نشان دادن عدم انطباق برخی روش های معمول فعلی با الگوی قرآنی آن بر آمده است. علی رغم تلاش های قابل ستایش قانونگذار در سال های اخیر، همچنان آمار بالای طلاق در جامعه به دلیل عدم بازدارندگی کافی روش های موجود، حاکی از وجود نقایصی در راه کارهای ارایه شده است که بخشی از آن ها به خاطر عدم اجرای صحیح دستورات دین در این عرصه از جمله موضوع حکمیت می باشد که بایستی با تطبیق بیش از پیش شرع و قانون و بکارگیری روش های پیشگیرانه اولیه به موازات اقدامات درمانی در سیر رویه قضایی، برای رفع این اشکالات قدم برداشت.