نشریه زبان و زبان شناسی
پیاپی 29 (بهار و تابستان 1398)

تقسیم بندی ساخت های مجهول به دو گونه صفتی و فعلی همواره مبحثی پردامنه و مناقشه برانگیز در تحلیل های نحوی برخی از زبان ها بوده است. این موضوع در زبان فارسی نیز مباحثات بسیاری را پیش کشیده و دیدگاه های مختلفی را برانگیخته است. از آن میان، برخی از تحلیلگران بر این باورند که این زبان مجهول فعلی ندارد و ساخت «اسم مفعول+ شدن» محمول مرکب نامفعولی، یا به عبارتی، مجهول صفتی به شمار می رود. در مقابل، شماری دیگر نیز توالی یادشده را مجهول فعلی دانسته اند و «شدن» را فعل کمکی تلقی کرده اند. در پژوهش حاضر با تکیه بر آزمون رفتاری خوانش خودگام، ساخت «اسم مفعول+ شدن» را با ساخت «اسم مفعول+ بودن (ربطی)» که در سنت دستورنویسی جمله اسنادی خوانده می شود ازمنظر مدت زمان خوانش و درک مقایسه می کنیم. طبق انگاره های پردازش جمله و نحو کمینه گرا، اگر «اسم مفعول+ شدن» مجهول فعلی باشد، انتظار می رود که به دلیل پیچیدگی ساختاری و داشتن فرافکن اضافه مجهول، مدت زمان پردازش ذهنی آن به طور معناداری از مدت زمان درک محمول مرکب نامفعولی بیشتر باشد. بااین همه، یافته های پژوهش و نتایج حاصل از آزمون های آماری، این پیش بینی را تایید نمی کنند و نشان می دهند که زمان پردازش دو ساخت یادشده کم وبیش همسان است. این سخن بدین معناست که توالی «اسم مفعول+ شدن» در فارسی نوعی مجهول صفتی یا همان محمول مرکب نامفعولی است و فعل دستوری «شدن» در این زبان همواره در جایگاه فعل سبک می نشیند.

با آنکه حروف اضافه به طبقه بسته ای از واژه ها تعلق دارند، اما چندمعنا بودن آنها سبب می شود تا کارکردهای معنایی و دستوری آنها متنوع باشد. این پژوهش با رویکردی پیکره بنیاد به بررسی توصیفی کارکردهای دستوری و معنایی حرف اضافه «از» در زبان فارسی پرداخته است. برای این منظور، «پیکره گزاره های معنایی زبان فارسی» مورداستفاده قرار گرفته است. در این پیکره که حجمی بالغ بر سی هزار جمله دارد و روابط محمول-موضوع و افزوده های مختلف در آن مشخص شده است، حرف اضافه «از» حدود یازده هزار و سیصدبار بسامد وقوع دارد. بررسی های پیکره بیناد این پژوهش نشان می دهد که گروه حرف اضافه ای «از»، در ساختمان درونی جملات زبان فارسی، به طور کلی هفت نقش دستوری متمایز دارد: 1- سازه موضوع است؛ 2- افزوده است؛ 3- بخشی از ساختمان فعل است، 4- وابسته هسته اسمی یا صفتی است، 5- در ساخت مقایسه به کار می رود؛ 6- در ساختمان جزیی نماها به کار می رود؛ 7- نقش نمای گفتمانی است. با توجه به چندمعنا بودن حرف اضافه «از»، در هریک از نقش های مورداشاره (به خصوص در نقش موضوع و افزوده)، دسته بندی های معنایی متنوعی می توان درنظر گرفت. گروه حرف اضافه ای «از»، در جایگاه موضوع، می تواند «پذیرا»، «بهره ور»، «محرک»، «تجربه گر»، «دربارگی»، «منشا»، «مبدا»، «مسیر» و «مقدار» باشد. در جایگاه افزوده، حرف اضافه «از»، می تواند مفهوم «زمان»، «ابزار»، «روش»، «علت» و «مکان» را منتقل کند.

در این مقاله به بررسی ساخت نوایی سازه های پس کانونی در زبان فارسی پرداخته ایم. انگیزه اصلی انجام پژوهش، پاسخگویی به این پرسش اساسی بود که آیا تکیه های زیروبمی بعد از کانون اطلاعی در جملات فارسی به کلی ازبین می روند یا اینکه فقط دامنه زیروبمی آنها کاهش می یابد؟ برای این منظور، در یک آزمایش تولیدی، دو دسته جمله شامل فعل های دوموضوعه و یک موضوعه با ساخت نحوی Dir.Obj+(Ind.Obj) +V طراحی شد که در آنها مفعول مستقیم یک بار با خوانش طبیعی و بار دیگر با خوانش کانونی توسط تعداد 10 گویشور فارسی معیار خوانده شد. مقادیر دامنه خیز و دامنه افت، مقادیرF0 بیشینه و F0 کمینه و فاصله زمانی بین قله ها و دره های زیروبمی در تمامی سازه ها در محرک های صوتی ضبط شده اندازه گیری شد. نتایج به دست آمده نشان داد دامنه خیز و دامنه افت زیروبمی برای تمامی سازه های پس کانونی از میزان 3 هرتز بالاتر است؛ مقدار F0 کمینه بعد از قله زیروبمی سازه کانونی از مقدار F0 در پایان پاره گفتار بیشتر است؛ و سطح ارتفاع قله های زیروبمی سازه های بعد از کانون به طور متوالی یکی پس از دیگری به صورت تابعی از ارتفاع قله تکیه زیروبمی قبل کاهش می یابد. این نتایج درحقیقت نشان داد دامنه زیروبمی سازه های پس کانونی به طور قابل ملاحظه ای کاهش می یابد ولی نه در اندازه ای که باعث حذف کامل تکیه های زیروبمی شود. بر این اساس، سازه های پس کانونی در زبان فارسی حاوی درجاتی از برجستگی نوایی است و گروه های واجی در ناحیه پس کانونی با وجود کاهش دامنه زیروبمی شان همچنان در ساخت آهنگ گفتار حضور دارند.

برخی از جملات، علاوه بر محمول اصلی، حاوی نوعی محمول دیگر معروف به محمول ثانویه هستند. محمول ثانویه وضعیت فاعل یا مفعول را در هنگام وقوع عمل فعل یا پس از آن توصیف می کند. در این پژوهش تلاش شده است تا با استفاده از شیوه توصیفی-تحلیلی و ازمنظر رویکرد کمینه گرا برخی مفاهیم مرتبط با محمول ثانویه در زبان فارسی، ازجمله مقوله نحوی محمول های ثانویه و همچنین نحوه اطلاق حالت به گروه تعریف مورد توصیف این محمول ها واکاویده شود. در مورد مقوله نحوی محمول ثانویه، با بهره گیری از برخی معیارها نشان دادیم که محمول ثانویه در زبان فارسی دارای هسته نقشی محمول و مقوله نحوی گروه محمول است. درخصوص حالت نحوی گروه های تعریف مورد توصیف محمول ثانویه نیز، با تکیه بر ملاحظات نظری و شواهد تجربی، استدلال می شود که در ساختار این جملات، گروه محمول در جایگاه ادات فرافکن بیشینه گروه فعلی بزرگ قرار داشته و گروه تعریف مورد توصیف محمول ثانویه برای بازبینی مشخصه حالت خود، به اقتضای نوع محمول ثانویه، از جایگاه شاخص گروه محمول به جایگاه شاخص گروه فعلی کوچک یا به صورت جانبی به شاخص گروه فعلی بزرگ حرکت کند.

زبان پریشی به عنوان اختلالی که مستقیما بر توانایی زبانی فرد تاثیر می گذارد، به کاهش تعامل فرد با اعضای خانواده و جامعه منجر می شود. شناخت هرچه دقیق تر ویژگی های شناختی و زبانی این افراد برای تدوین برنامه مناسب مداخله ای درمانی از اهمیت بسیاری برخوردار است. پژوهش حاضر که از نوع توصیفی-تحلیلی است، با هدف بررسی پیچیدگی ساختاری و تنوع واژگانی گفتار پیوسته بیماران زبان پریش انجام شده است. پیچیدگی ساختاری با بررسی چهار مشخصه زبانی کاربرد حرف ربط هم پایه، ناهم پایه، قید و عبارت اسمی گسترده و مقایسه آن با افراد سالم در گروه کنترل بررسی شده است. پیچیدگی بند با بررسی میانگین طول پاره گفتار و تنوع واژگانی با مقایسه نسبت نوع به نمونه در گفتار این افراد با استفاده از نرم افزار ورداسمیت (Wordsmith 6.0) صورت می گیرد. آزمودنی ها، شامل 20 بیمار زبان پریش (11 روان و 9 ناروان) و 10 فرد عادی به عنوان گروه کنترل هستند. آزمودنی ها به روش نمونه گیری دردسترس و با حضور در مراکز درمانی این بیماران صورت گرفته است. برای گردآوری داده از داستان مصور «قورباغه کجایی» (میر، 1969) استفاده شده است. نتایج نشان می دهند که عملکرد بیماران زبان پریش، درمقایسه با گروه کنترل، در تمام مشخصه های زبانی مورد بررسی ضعیف تر بوده است. بیماران زبان پریش ناروان در تمامی مقوله ها ضعیف ترین عملکرد را نسبت به دو گروه دیگر داشته اند. نتایج نشان می دهند که تفاوت رخداد حروف هم پایه «ولی»، «یا»، «و» و «بعد» بین گروه کنترل و زبان پریش ناروان و رخداد «ولی»، «یا» و «و» بین گروه کنترل و زبان پریش روان به لحاظ آماری معنادار و در دو گروه زبان پریش کمتر از گروه عادی است. مقایسه دو گروه روان و ناروان حاکی از آن است که حروف «و» و «بعد» معنادار و در گروه روان بیشتر است. تفاوت رخداد حروف ربط ناهم پایه «که و وقتی که» بین گروه کنترل و زبان پریش ناروان و روان معنادار و در گروه کنترل بیشتر است. بین دو گروه آزمودنی در کاربرد حرف ربط ناهم پایه، قید و عبارت اسمی گسترده تفاوت معناداری مشاهده نمی شود. میانگین طول پاره گفتار در گروه ناروان به طور قابل ملاحظه ای کمتر از دو گروه دیگر است. با این حال، روایت های این گروه، درمقایسه با بیماران زبان پریش روان، از تنوع واژگانی بیشتری برخوردار است که می تواند ناشی از حذف واژه های نقشی در روایت های گروه ناروان باشد.

دو نگرش مطرح به ساختواژه همواره مورد توجه پژوهشگران حوزه صرف زبان بوده است؛ رویکرد تکواژبنیاد که مورد نظر پژوهشگرانی چون سلکرک (1982) و لیبر (1992) بوده و رویکرد واژه بنیاد که مورد نظر پژوهشگرانی همچون آرونف (1976) و باکنر (1993) بوده است. از دیدگاه آرونف یک واژه جدید با اعمال قاعده به یک واژه موجود منفرد ساخته می شود و درنتیجه، واژه جدید و واژه ای که قبلا وجود داشته است از اعضای طبقه واژگانی اصلی است. اما در رویکرد تکواژبنیاد، تکواژها نقشی اساسی در شکل گیری واژه ها دارند. ساخت واژه در رویکرد تکواژبنیاد روی محور هم نشینی و در رویکرد واژه بنیاد روی محور جانشینی صورت می گیرد. هدف اصلی پژوهش حاضر، بررسی ساختار واژه های پربسامد مشتق در زبان فارسی براساس نظریه واژه بنیاد آرونف (1976) و تکواژبنیاد لیبر (1992) بوده است. بدین منظور، 1000 واژه نخست از واژه های پربسامد مشتق زبان فارسی از پایگاه داده های زبان فارسی استخراج شد و سپس ساخت هر واژه، براساس هر دو رویکرد مورد بررسی و مقایسه قرار گرفت. یافته های پژوهش نشان داد 78/0درصد از واژه ها تنها با رویکرد واژه بنیاد، 67/0 درصد تنها با رویکرد تکواژبنیاد و 55/98 درصد از واژه های مشتق زبان فارسی با هر دو رویکرد سازگار است.

یکی از مناقشات اصلی در بحث های زبان گذر (cross-linguistic)، بحث قابلیت ترجمه از زبانی به زبان دیگر است. در این پژوهش به بررسی ترجمه های صورت گرفته از واژه «بیان» ازسوی مترجمان و مفسران قرآن پرداخته شده است. نگاهی به این ترجمه ها و تفاسیر موید چندمعنایی واژه «بیان» نزد این افراد است. هدف از انجام این تحقیق، تعیین معنای مرکزی واژه «بیان» در قرآن کریم است؛ زیرا اعتقاد نگارندگان بر این است که دانستن معنای مرکزی این واژه ما را در تعیین ترجمه ای دقیق تر از این واژه یاری خواهد کرد. به منظور پاسخگویی به پرسش پژوهش درزمینه معنای مرکزی واژه «بیان»، تمامی موارد کاربرد واژه «بیان» در قرآن استخراج شد و سپس واژه مذکور به عنوان نمونه ای از واژه های چندمعنا، در چارچوب چندمعنایی نظام مند معرفی شده توسط تایلر و ایوانز در چارچوب معنی شناسی شناختی مورد تحلیل قرار گرفت. نتایج حاصل از تحلیل داده ها موید این واقعیت است که واژه «بیان» در قرآن به عنوان اصطلاحی پوششی برای اشاره به هرگونه آشکارساختن مافی الضمیر به کار رفته است. نگارندگان معتقدند اگرچه این آشکارساختن می تواند ازطریق زبان نیز صورت پذیرد، اما با توجه به این واقعیت که انسان از طرق دیگر نیز قادر به آشکارساختن مافی الضمیر است، برابردانستن «بیان» با زبان در ترجمه این واژه (آن گونه که در برخی از ترجمه ها و تفاسیر شاهد هستیم) ترجمه دقیقی نیست و بهترین برابرنهاد برای این واژه همانا پرده برداری از مافی الضمیر است.

در میان عروض دانان قدیم و جدید فارسی، هیچ کس به اندازه ابوالحسن نجفی دغدغه طبقه بندی وزن های شعر فارسی نداشته است. نجفی همچنین کوشیده است تا معیاری برای تشخیص وزن مطبوع از وزن نامطبوع بیابد. او وزن های مطبوع را دو دسته می داند: وزن های متفق الارکان (xx) و وزن های متناوب الارکان (xy). نجفی برای دسته نخست کوشیده است رکن های عروضی را سامان دهد که تکرار هرکدام از آن ها به استخراج یک خانواده وزنی منجر می شود. برای دسته دوم، یعنی وزن های متناوب الارکان، دایره ای عروضی ارایه کرده است که از آن در خلاف جهت عقربه های ساعت، 8 خانواده وزنی و در جهت عقربه های ساعت 8 خانواده دیگر استخراج می شود، به طوری که تمامی اوزان این 16 خانواده های وزنی در ضمن وزن های مطبوع قرار می گیرند. این دایره عروضی که به نام «دایره نجفی» نام گذاری شده، کار طبقه بندی وزن ها را تسهیل کرده و نزدیک به 200 وزن شعری را در خود جای داده است. در این جستار با روش توصیفی- تحلیلی، پس از بررسی تاریخی دایره های عروضی در عربی و فارسی، به تبیین فواید دایره نجفی در تنظیم رکن های عروضی، شیوه رکن بندی وزن های مستخرج از دایره و سامان دهی طبقه بندی وزن های شعر فارسی پرداخته شده است.

واژه بست ها واحدهایی زبانی هستند که برخی از ویژگی های واژه و برخی از ویژگی های تکواژهای وابسته را در خود دارند، از این رو مطالعه آنها به دو حوزه نحو و صرف مرتبط می شود. زبان شناسان، برای تمایز واژه بست ها از دیگر واحدهای زبانی، پارامترهایی معرفی کرده اند که می تواند پایه و اساس شناسایی واژه بست ها در زبان ها و گویش ها باشد. بر این اساس، به دلیل اهمیت واژه بست ها و نیز اهمیت حفظ و مطالعه گویش ها، در این پژوهش تلاش شد تا واژه بست ها در گویش تنگستانی و برپایه پارامترهای آیخن والد (2003) شناسایی شوند. گویش تنگستانی یکی از گویش های ایرانی دسته غربی، گروه گویش های جنوب غربی رایج در استان فارس است. داده های این پژوهش کیفی- توصیفی ازطریق گفتگو با افراد سالخورده روستای جمالی، یکی از روستاهای شهرستان تنگستان در استان بوشهر جمع آوری شده است. نتایج به دست آمده از بررسی ها نشان می دهد که گویش تنگستانی دارای 8 واژه بست است که عبارت اند از: پی بست های ضمیری، کسره اضافه، یای نکره، یای تخصیص نکره، پی بست معرفه ساز (که به صورت های /u=/، /ku=/ و /oku=/ نمود می یابد)، /o=/ مخفف «و» /vo/ همپایگی، /ɑ=/ مخفف «ها» تاکید، و /=am,=i,.../ معادل «هستم، هستی و...». همچنین نتایج نشان می دهد با توجه به اینکه گویش تنگستانی یک گویش ارگتیو است، پی بست های ضمیری آن با کارکردهای مختلفی چون فاعل، مفعول صریح، مفعول غیرصریح و ملکی ظاهر می شوند.

مطالعه حاضر، هماهنگی همخوانی را در دو گروه کودکان فارسی زبان با رشد واجی عادی و با اختلال واجی غیر عضوی در چارچوب نظریه بهینگی بررسی و مقایسه کرده است. به این منظور، داده های زبانی به کمک آزمونی به نام آزمون «نام گذاری تصویر» جمع آوری شد. این آزمون دارای 132 تصویر است که می تواند به تولید 132 واژه توسط آزمون شونده منجر شود. تصاویر این آزمون به پنج کودک با رشد واجی عادی و پنج کودک بااختلال واجی غیرعضوی ارایه شد که منجر به تولید 660 واژه توسط کودکان عادی و 654 واژه توسط کودکان بااختلال شد. هر بررسی داده ها، شباهت ها و تفاوت هایی را در الگوی هماهنگی جایگاه تولید و جهت هماهنگی در دو گروه عادی و دارای اختلال را نشان می دهد. همچنین، تفاوت های ملاحظه شده در هماهنگی جایگاه تولید بین کودکان عادی فارسی زبان و کودکانی که زبان های دیگر را یاد می گیرند، تردیدهایی را در ادعای "جهانی بودن هماهنگی تیغه ای ها با پس زبانی ها" ایجاد کرده است. علاوه بر این، بررسی یافته های این پژوهش در نظریه بهینگی نشان داده است که محدودیت های هماهنگی مشاهده شده در زبان های دیگر، در زبان فارسی نیز وجود دارند، اما گاهی این محدودیت ها دارای رتبه بندی متفاوتی هستند.

< p>زبان روایی در کودکان دارای اختلال طیف اتیسم با اختلالاتی همراه است. با این حال، اطلاعات چندانی در مورد نحوه تاثیر این مشکل بر تولید داستان های تخیلی وجود ندارد. هدف پژوهش حاضر، مقایسه مهارت روایت داستان در کودکان دارای اختلال طیف اتیسم و کودکان با رشد زبانی طبیعی و تاثیر سطح مهارت های زبان گفتاری بر عملکرد آن ها در روایت داستان است. به این منظور، عملکرد 27 کودک 11 تا 14 ساله دارای اختلال طیف اتیسم با عملکرد بالا با دو گروه از کودکان با رشد عادی (همتای سنی و همتای زبانی) در روایت داستان، مورد مقایسه قرار گرفت. کودکان با شنیدن سطر اول دو داستان ترغیب به روایت آن ها شدند. یافته های پژوهش نشان داد که داستان های روایت شده توسط کودکان دارای اختلال طیف اتیسم و دو گروه از کودکان با رشد عادی، ازنظر مشخصات ساختاری، عناصر ارزیابی کننده و کلی داستان متفاوت است. براساس یافته های پژوهش، داستان های روایت شده توسط کودکان دارای اختلال طیف اتیسم کوتاه تر (X2 = 10/39, df2, p).

به تازگی برگردان فارسی کتابی با عنوان «تنوع زبانی و عدالت اجتماعی» در ایران منتشر شده است که این مقاله به معرفی و نقد آن اختصاص دارد. نویسنده کتاب، اینگرید پیلر استاد زبان شناسی کاربردی در دانشگاه مکواری سیدنی استرالیا، و مترجم آن سعید رضایی است. ناشر کتاب، نشر نویسه پارسی است که آن را در 376 صفحه منتشر کرده است. متن انگلیسی کتاب، چاپ انتشارات دانشگاه آکسفورد در سال 2016 است.