فهرست مطالب

مطالعات اصول فقه امامیه - پیاپی 14 (پاییز و زمستان 1399)

نشریه مطالعات اصول فقه امامیه
پیاپی 14 (پاییز و زمستان 1399)

  • تاریخ انتشار: 1400/03/20
  • تعداد عناوین: 6
|
  • علی رحمانی فرد سبزواری * صفحات 7-35

    مقاله پیش رو، تحقیقی است در بیان اموری که از منظر جایگاهی، در متن اصول فقه نمی گنجد؛ ولی در تحقق قواعد اصولی و در فرایند آن ها از نقش موثری برخوردار است و این امور به «مبادی اصول فقه» معروف اند. هدف و غرض اصلی این مقاله، آن است که در شناخت این مبادی و در کیفیت تاثیر این مبادی در مسایل و قواعد اصولی گامی برداشته شود. بر این اساس، ابتدا در تعریف مبادی و تعداد این مبادی تحقیق صورت خواهد گرفت؛ برای مثال، آیا این مبادی به امور ادبی و لغوی منحصر می شود یا شامل پاره ای از مسایل کلامی و فلسفی و منطقی و غیره نیز می گردد. پس از آن که امور دخیله در استنباط مسایل و قواعد اصولی مشخص شد، مسیر بحث به جانب نحوه دخالت این امور در استنباط تقرر خواهد یافت؛ زیرا قانونی شدن یک قاعده در درجه اول، متوقف بر شناخت موضوع و محمول مسئله است و در درجه دوم، متوقف بر دلایل خاصی است که مستند مسئله به شمار می آید. ازاین رو تحقق مسئله اصولی، به شناخت اموری وابسته است که اولا موضوع و محمول، و ثانیا اثبات محمول برای موضوع است که به گروه اول مبادی تصوری، و به گروه دوم مبادی تصدیقی اطلاق می گردد و در بخش نهایی بحث، به تفکیک مبادی تصوری از مبادی تصدیقی پرداخته خواهد شد و مشخص می گردد که کدام یک از مبادی مذکور، مبادی تصوری و کدام یک مبادی تصدیقی مسئله اصولی اند.

    کلیدواژگان: مبادی تصوری، تصدیقی، مبادی احکامیه، استنباط، اجتهاد
  • محدثه معینی فر، اعظم اسداللهی * صفحات 37-68

    درک درست از مفاد عام و خاص در قرآن، از ضروریات اجتهاد است. از همین رو، در مواجهه با اجمال خاص که دارای ابعاد مختلفی مانند لفظی یا لبی، منفصل یا متصل و دوران میان اقل و اکثر یا متباینین است، وضعیت عام از دیدگاه اصولیان، متفاوت خواهد بود. این تفاوت دیدگاه، در خط استدلالی آن ها به آیات قرآن کریم قابل مشاهده است. بر همین اساس، سوال اساسی در این پژوهش، آن است که خط استدلال فقها در موضوع سرایت اجمال مفهومی خاص به عام بر اساس آیات قرآن چگونه است؟ اصولیان با توجه به احوال گوناگون این موضوع، دارای نظرات مختلفی هستند. در لفظ مجمل دایر میان متباینین و مخصص متصل، همه اصولیان قایل به عدم تمسک به عام هستند؛ درحالی که در مجمل دایر میان اقل و اکثر و مخصص متصل، دو دیدگاه متفاوت دارند. در لفظ مجمل دایر میان متباینین و مخصص منفصل، سه دیدگاه سرایت، عدم سرایت و سرایت حکمی وجود دارد و در لفظ مجمل دایر میان اقل و اکثر، دامنه این نظرات به شش نظر می رسد. اما نکته مهم دراین باره، آن است که این اختلاف نظر در مرحله استدلال به قرآن و استخراج حکم شرعی موضوعات از آن، کاملا قابل درک است.

    کلیدواژگان: عام، خاص، قرآن، تمسک، اجمال، سرایت
  • ابوالفضل علیشاهی قلعه جوقی*، محسن تسلیخ صفحات 69-90

    قدرت انتخاب، از موهبت های الهی به بشریت است که انسان می تواند با استفاده از آن، مسیر زندگی خویش را طبق میل و اراده اش طی کند. از طرفی، تکالیف الهی به بندگان، به میزان توانایی و قدرت مکلفین است و تکلیفی که خارج از قدرت آن ها باشد، از جانب خداوند بر دوش ایشان گذاشته نشده است؛ اما گاه مکلف با استفاده از اختیار خویش، مسیری را برمی گزیند که درنهایت به بن بست می رسد و باعث سلب قدرت از خویش می گردد. از طرفی، قدرت مکلف بر انجام فعل، شرط تنجز تکلیف است؛ حال اگر در این صورت که عدم قدرت مکلف ناشی از سوء اختیار خویش است، آیا باعث عدم توجه خطاب و تکلیف مولی به ایشان می گردد یا نه؟ فقیهان و اصولیان در چنین مواردی از قاعده عقلی و فلسفی «الامتناع بالاختیار لاینافی الاختیار» مدد جسته و نظریات خویش را بیان کرده اند. حال در این جستار، با توجه به عدم بحث مستقل درباره این قاعده بسیار مهم در کتب مختلف فقهی و اصولی، نگارندگان سعی شان بر این بوده که بار دیگر، نقش این قاعده را در جای جای فقه و اصول از نگاه نظریه پردازان اصولی و فقهی بازشناسی کنند و به برخی نکات ضروری درباره آن اشاره نمایند.

    کلیدواژگان: تکالیف، امتناع، اختیار، استنباط احکام فقهی، اراده، طلب
  • علی محمدیان، محمد ناجم حصاری * صفحات 91-127

    بررسی مفهوم مجاز و استعمالات مجازی، به دلیل وقوع آن در متون دینی، از دیرباز توجه علمای اسلامی را برانگیخته و ازاین رو در کتب اصولی و فروع فقهی به آن پرداخته شده است. مراد از استعمال مجازی، به کارگیری لفظ در غیرمعنای موضوع له است؛ البته به گونه ای که استعمال مذکور با علاقه و مناسبت یا قرینه صارفه همراه باشد. نظر به اهمیت استنباط دقیق احکام شرعی، پژوهش حاضر با نگاه مسئله محورانه و با مراجعه با منابع کتابخانه ای، موارد به کارگیری معانی مجازی را در آثار فقهای امامیه اعم از متقدمین و متاخرین در باب صلات مورد بررسی قرار داده است. گفتنی است که گردآوری یک منبع منسجم و جامع که به صورت تحلیلی و استدلالی، بحث مذکور را در باب احکام و فروع باب صلات مورد بررسی قرار دهد و ثمرات احتمالی مترتب بر هر بحث را بیان کند، از اهداف این پژوهش بوده است.

    کلیدواژگان: استعمال مجازی، متون فقهی، کتاب صلات
  • فاطمه نظری*، علی سائلی صفحات 129-153

    مقاصد شریعت عبارت از اهداف و غایاتی است که شارع حکیم، آن را در تشریعات خود لحاظ کرده و وصول به آن اهداف و مقاصد، مطلوب و مورد عنایت اوست. مقاصد شریعت دارای مراتب سه گانه ضروریات، حاجیات و تحسینیات است. ضروریات شامل پنج اصل حفظ دین، نفس، عقل، نسل و مال است که به آن مقاصد کلی شریعت گفته می شود. برخی علمای مقاصدی، تعداد مقاصد ضروری را در همین پنج مورد منحصر دانسته اند؛ اما به نظر می رسد حصری در این زمینه وجود ندارد و امکان عقلی افزایش آن با توجه به شرایط زمان و مکان، منتفی نیست. این نوشتار به روش تحلیلی _ توصیفی و با نگاهی متفاوت به بررسی مقاصد شریعت در منابع فقهی امامیه و اهل سنت پرداخته و به این نتیجه رسیده است که در اصول کلی مقاصد شریعت، بین فقهای مسلمان اتفاق نظر وجود دارد و فقط تعابیر مختلف است و این که هریک از اندیشمندان امامیه و اهل سنت از زاویه ای خاص به مقاصد شریعت نگریسته اند و همین مسیله، موجب اختلافاتی در شاخه های بحث شده است.

    کلیدواژگان: مقاصد، شریعت، مقاصد شریعت، فقه امامیه، فقه اهل سنت
  • حمزه فخرالدین علیزاده * صفحات 155-176

    از حجج پرکاربرد در فقه، سیره عقلاست که در برخی موارد، ادله عامی مثل ظواهر و خبر واحد، مستند و معتضد به آن هستند. از طرفی، گفته شده است سیره‌های مستحدثه با توجه به این‌که در مرای امام(ع) نیستند، نمی‌توانند کاشف از رضای ایشان باشند؛ اما در مقابل می‌توان گفت برای اثبات رضایت معصوم(ع)، معاصرت الزامی نیست؛ بلکه راه‌های دیگری نیز وجود دارد؛ به این بیان که در آیات و روایاتی، خداوند مردم را دعوت به امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر کرده است و به مدح عاملان به آن پرداخته. از طرفی، مقصود از معروف و منکر نیز همان معنای عرفی آن است که قطعا سیره عقلا را شامل می‌شود. در نتیجه، با ضمیمه کردن این دو نکته روشن می‌شود که سیره‌های عقلا همیشه ممضا و مورد تایید شارع مقدس است؛ الا در مواردی که دلیل خاص بر خلاف آن باشد. دو دلیل دیگر نیز برای کشف رضایت معصوم(ع) نسبت به سیر مستحدثه اقامه شده است که اگرچه آن دو نیز تمام به نظر می‌رسند، کاربرد آن‌ها عام نیست و مختص به موارد خاصی است. آن دو عبارت‌اند از: الف) علم عادی امام(ع) به تحقق یک سیره در آینده، مستلزم توجه به آن سیره و امرونهی نسبت به آن است. ب) سکوت حضرت و عدم القای خلاف بین عقلا در خصوص مواردی که غفلت عمومی از منشا سیره وجود دارد، کاشف از رضایت امام(ع) است.

    کلیدواژگان: سیره های مستحدثه، آیات آمره به معروف، علم امام، رئیس عقلا