نشریه باستان شناسی ایران
سال دهم شماره 2 (پیاپی 19، پاییز و زمستان 1399)

خراسان شمالی یکی از مهمترین مناطق تاریخی ایران میباشد که با وجود داده های فراوان فرهنگی، همچنان گمنام مانده است. این استان به دلیل اقلیم کوهستانی و ویژهای که دارد احتمالا مردمان کوچرو را در خود داشته است و گواه آن را میتوان در منابع تاریخی یافت که در یک هزاره گذشته به دست آمده است. پژوهش باستان شناسانه در سیستم کوچروی با مشکلات میدانی زیادی همراه میباشد که تاکنون در این مناطق صورت نگرفته است. امروزه در مناطق کوهستانی و مالروی این استان سه محوطه با نقوش رنگی صخرهای به دست آمده است که شاید بتوان آنها را تصور ذهنی و اعتقادی مردمان ساکن در روزگار پیشین این مناطق دانست.هدف از پژوهش حاضر، بررسی میدانی و معرفی سه محوطه با نقوش رنگی صخرهای میباشد که مهمترین آن، تکه در حومه شهرستان بجنورد مهمترین نقوش رنگی را دارد. سپس میتوان به نقوش رنگی زینکانلو و باش محله در اطراف شهرستان فاروج اشاره کرد که با توجه به نوع سبک رسم نقوش و محیط قرارگیری نقشها شباهت خاصی میان هر سه محوطه وجود دارد که در نتیجه احتماال تقابل فرهنگی میان سازندگان تصاویر وجود داشته و یا از یک سبک محلی پیروی کرده اند. با توجه به شرح نقوش هیچ گونه تکنولوژی انسانی که نشانگر دوره زمانی خاصی از گذشته انسانی باشد در میان نقوش دیده نمیشود و با توجه به نقش انسانی تکه و زینکانلو نشان از دوره اهلیسازی حیواناتی مانند بز و یا اهلی شدن حیوانی شبیه سگ در نقوش تکه دارد.

تدفین بخشی از فرهنگ معنوی و مادی یک قوم محسوب میشود و در هر منطقه و نزد هر ملتی از ویژگیهای خاصی برخوردار است. ازآنجایی که الگوهای تدفین بازتاب و انعکاس قوانین دینی اعمال شده از سوی حکومت مرکزی، عقاید، فرهنگ جامعه، شرایط اقلیمی و محیطی، سطح طبقاتی جامعه ازلحاظ اجتماعی و اقتصادی، تاثیر فرهنگهای مناطق همجوار است، ازاینرو با بررسی الگوهای تدفینی میتوان اطالعات ارزشمندی در خصوص ادیان و باورهای دینی و روند تکاملی فرهنگ جوامع دوره باستان به دست آورد. هدف اصلی این پژوهش بررسی و تحلیل الگوهای تدفینی رایج دوره اشکانی و ساسانی است. داده های این پژوهش بر اساس بازدید میدانی و منابع کتابخانه ای جمع آوری و مورد پژوهش قرارگرفته است. شیوه ی تجزیه و تحلیل اطالعات از گونه ی کیفی بوده که در این راستا از رهیافت تاریخی در تحلیل داده ها استفاده شده است. درمجموع در این پژوهش مشخص گردید، در دوره ی اشکانی، ساسانی به دالیل طولانی بودن دوران حکومت، وسعت قلمرو حکومتی، ادیان مختلف، جبر محیطی، جایگاه اجتماعی ما شاهد تنوع در الگوهای تدفین نظیر قبور چالهای ساده، خمرهای، سنگچین، تابوتی، سردابه ای، گور معبد، سردابهای، مکعب مستطیل، چاهی، استودان، گورسنگی، قبور صخرهای، طاقچه سنگی، استودانهای سنگی و تابوتی، قبور سنگی و آجری هستیم. همچنین مشخص گردید که تعدادی از الگوهای تدفینی دوره اشکانی و ساسانی ادامه سنت تدفین دوران گذشته این منطقه است و این نشاندهندهی تداوم فرهنگی در یک منطقه است

دوره لپویی یکی از مراحل توالی گاهنگاری زاگرس جنوبی و فارس است که توسط باستان شناسانی نظیر مک کان و لنگسدورف از کاوشهای تل باکون در شمال مرودشت در الیه سطحی تپه باکون الف اولین بار شناسایی شد وآنرا به نام باکون الف V نام گذاری نمودند. طی بررسی های باستان شناسی سامنرسفال قرمز رنگ ساده همانند سفال باکون الفV در چندین محوطه دیگر دشت مرودشت بدست آمد. از همین رو یکی از دوره های مهم در توالی گاهنگاری باستانشناسی ایران، دوره لپویی؛ شناسایی ودرجدول گاهنگاری فارس جای گرفت.طی چند دهه اخیر با توجه به شناسایی اندک ویژگی های مادی– فرهنگی و مدت زمان استمرار دوره لپویی 3900-3400 ق.م کمتر اطالعاتی از ویژگیهای این دوره موجود است.به عقیده سامنر خواستگاه شروع، بقاء و اضمحلال این دوره و مهمتر از آن حوضه نفوذ روابط فرهنگی،سنت ها،صنایع و ویژگیهای مادی دوره لپویی چندان شناخته شده نیست. از مهمترین مواد قابل مطالعه به منظور شناخت هر چه بهتر این دوره طی مطالعات باستانشناسی انجام شده در فارس و خارج از آن،سفال است.اشتراکات ساختاری و شباهت های سفالی بدست آمده از دیگر محوطه ها که همانندی و حتی شباهت های عینی را آشکار ساخته،راهگشای مطالعه حاضر در باب شناخت تشابهات فرهنگی، حوضه نفوذ و گستردگی این دوره در دیگر مناطق علاوه بر جغرافیای امروزی فارس است. در این پژوهش سعی بر نگاه وسیعتر به تمرکز و پراکنش فرهنگی دوره لپویی بر اساس یافته های باستانشناسی بوده و بدان پرداخته شده است.

بنای پالالیشگاه آبادان در سال 1288ش/1909م، و ورود مهندسان و نیروی کار از خارج و داخل به جزیره آبادان، مدیران انگلیسی شرکت نفت انگلیس و ایران را بر آن داشت که جهت اسکان کارکنان، سرپناهایی احداث نمایند. عملیات خانه سازی شرکت نفت در آبادان با انعقاد قرارداد 1312ش/1933م سرعت بیشتری به خود گرفت و با احداث بنگله ها، منازل کارمندی و کارگری، بسیاری از کارکنان را در منازل سازمانی اسکان دادند. پژوهش پیش رو با تلفیق روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای و اسناد و منابع دست اول تاریخی و تحقیقات جدید در پی پاسخی به این سیوال است که کارکردهای شرکت نفت انگلیس و ایران در طراحی و معماری منازل مسکونی شرکت نفتی آبادان چگونه بوده است؟ یافته های پژوهش حاکی از آن است که طراحان و معماران شرکت نفت انگلیس و ایران در طراحی و معماری بناهای مسکونی آبادان با تلفیق معماری سنتی و مدرن، سبک معماری جدیدی ارایه نمودند که در تاریخ معماری معاصر ایران کم نظیر بوده است. بر همین اساس در این پژوهش کوشیده شده است نقش و کارکرد شرکت نفت انگلیس و ایران در طراحی و معماری منازل مسکونی شرکت نفتی آبادان از تاسیس پاالیشگاه تا ملی شدن صنعت نفت مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد.

آثار هنری به جای مانده از دوره ساسانی به دلیل وقایع سیاسی، دینی و اقتصادی این دوره از اهمیت ویژه ای برخوردار است، در این میان آثار فلزی این دوره که از نظر تعدد و تنوع نقوش در نوع خود بی نظیرند، بهترین نمایندهء انتقال باورها و تفکرات جامعه خود محسوب می شوند، به همین دلیل تفسیر نقوش این آثار به فهم ما برای شناسایی باورهای مذهبی این دوره کمک می کند. نگاره های مونث به عنوان نمادهای باروری به صورت های مختلف در اساطیر بسیاری از تمدن ها شکل گرفته و مورد ستایش بودند. یکی از نقوش پر تکرار در تزیین ظروف فلزی نقش زنان است که به صورت زنی نیمه برهنه همراه با نقوش دیگر به تصویر درآمده است. پژوهش حاضر به روش توصیفی تحلیلی به بررسی شمایل زن و نقوش همراه آن به عنوان نماد باروری بر روی ظروف فلزی دوران ساسانی پرداخته است. نتایج نشان دهنده آن است که جلوه های باروری در صورت های مختلفی چون آناهیتا، درخت تاک، کوزه، کبوتر، طاووس، انار، انگور، گل نیلوفر و کودک بر روی ظروف فلزی نمود یافته اند که همه صورت ها نشان از ایزد بانوی آناهیتا و نماد باروری دارد که ضمن تنوع و افزودن بر زیبایی دارای معنای واحدی می باشند.

مساجد یکی از گونه های شاخص معماری مذهبی در تمام ادوار اسلامی، میباشند. مسجد شورین نمونهای شاخص از مساجد دوران قاجار است، که در قسمت شرقی بافت روستای شورین از مناطق ییالقی و یکی از دروازه های ورود به همدان قرار گرفته است. مسجد شورین باقیمانده بخشی از قلعه امیرافخم یکی از خوانین منطقه شورین است، که به شیوه مساجد ستوندار، فاقد گنبد، گلدسته و کتیبه ساخته شده است. مساله بنیادین در خصوص مسجد شورین، ویژگیهای معماری آن میباشد و اینکه ساختار معماری آن تا چه میزان توانسته با اقلیم منطقه همخوانی داشته باشد. بر این مبنا هدف اصلی پژوهش فوق شناخت الگوی ساختاری مسجد شورین است، که بر این مبنا با روش توصیفی-تحلیلی به معرفی و تجزیه و تحلیل همه جانبه ساختار مسجد پرداخته شده و برآیند این بررسی نشانگر بکارگیری متناسب الگوهای اقلیمی در ساختار مسجد میباشد.

بناهای آرامگاهی در ایران دوران اسلامی، پس از مساجد در شمار بیشترین آثار معماری قرار دارد. کمتر شهری در ایران وجود دارد که سهمی از چنین بناهایی را در اختیار نداشته باشد. این بناها دارای عناصر هنری و تزیینی گوناگونی بوده؛ که مطالعه آنها در شناخت سیر تحول هنرهای کاربردی حایز اهمیت است. شهرستان مراغه واقع در شمال غرب ایران یکی از مهمترین شهرهای ایران در حوزه مطالعات هنر و معماری ایرانی – اسلامی است. در این شهر بناهای آیینی – مذهبی مختلفی در دوران اسلامی ایجاد شده که امروزه تعدادی از آنها باقیمانده است. گنبد سرخ یکی از بناهای آرامگاهی باقیمانده از دوران سلجوقی در ایران بوده که از نظر مطالعات هنرهای کاربردی حایز اهمیت فراوانی است. پژوهش حاضر به شیوه میدانی و مطالعات کتابخانه ای که اساس آن روش توصیفی – تطبیقی و تاریخی میباشد به دنبال پاسخ به پرسشهای زیر است: 1 -در ساختار معماری گنبد سرخ، چه عناصر هنری و تزیینی به کار رفته است؟ 2 -آرایه های کاربردی به کار رفته در ساختار بنا، بیانگر چه مفاهیمی است؟ نتایج پژوهش نشان میدهد در ساختار معماری این بنای آرامگاهی – یادمانی، تزیینات و آرایه های مختلف چون آجرکاری، گچبری و کتیبه نگاری به کار رفته است؛ همچنین نتایج دیگر پژوهش نشان میدهد که مضامین برخی از آرایه های تزیینی نشانگر باورها و اعتقادات طراحان و حامی پیام برای نسلهای آینده است.

نقوش بر روی ظروف سفالین یونان از هزاره دوم ق.م نمایان شده است و به تدریج با گذر زمان دستخوش پیشرفت و بازگو کننده زندگی روزمره یونانیان گردیده است. عالوه بر مضامین درونی هر عنصری که در ارتباط با این سرزمین قرار می گرفت بر روی ظروف نقش می بست چرا که جزیی از زندگی روزمره آن ها به شمار می رفت. حضور یا نقش افراد و مضامین پارسی در قرون 6 تا4 ق.م بر روی این ظروف نمونه ای برای اثبات این سخن و در اثر ارتباط یونانیان با پارسیان و حضور دویست ساله ی آن ها در آسیای صغیر می باشد. در این نگارش به بررسی زمینه و سیر تکاملی انواع مختلف ظروف سفالین منقوش یونان و دوره ی زمانی آن ها همچنین بررسی وضعیت تحقیق در مناطق مختلف از گذشته تا کنون و در نهایت به توصیف و معرفی چند نمونه از حضور پارسیان در میان انبوهی از این نقوش و عوامل موثر بر خلق چنین آثاری با مطالعه و بکارگیری نشریات مختلف، متون تاریخی و نمونه های موجود در موزه ها پرداخته شده است.