تاریخنامه اسلام
سال دوم شماره 2 (پیاپی 4، پاییز و زمستان 1399)

در طول بیش از دو سده سلطنت صفویان بر ایران، میان دو دولت ایران و عثمانی، روابط بسیار پرفرازونشیبی برقرار بود. وقوع جنگ های متعدد و انعقاد معاهده های صلح مختلف از نمودهای بارز دوره های جنگ و صلح پیاپی میان دو دولت است. پرداخت به موضوع مناسبات میان دو حکومت می تواند زوایای پنهان تاریخ را روشن کند و در تحلیل بهتر روابط این دو حکومت مفید واقع شود. در نتیجه پژوهش حاضر در نظر دارد با روش توصیفی-تحلیلی به این پرسش پاسخ گوید که مناسبات تقابلی دو دولت اسلامی عثمانی و صفویه چگونه بوده است. نتایج حاصل از پژوهش حاضر حاکی از آن است که مناسبات این دو حاکمیت که بیشتر سمت وسوی تقابلی داشته است باعث نبردهای متعدد میان دو حکومت در طول تاریخ شده است.

امام رضا (ع) همزمان با شروع قرن سوم هجری وارد ایران شد. از سال 12 هجری قمری فتوحات اسلامی در ایران شروع شد و همزمان به ویژه در دوران خلافت امیرالمومنین علی (ع) مردم با خاندان آل بیت (ع) آشنا شدند و انس گرفتند و تشیع در این سرزمین نفوذ یافت. مناطقی مثل مداین، قم و خراسان اولین مناطقی بودند که در همان سده اول هجری به تشیع گرایش پیدا کردند. در اینجا این سوال مطرح است که ورود امام رضا (ع) به ایران چه تاثیری در گسترش تشیع در بین ایرانیان داشت. به طور یقین تاثیر فرهنگ را در عقیده ملت ها را نمی توان انکار کرد. مردمی که تمدن اصیل و فرهنگی عمیق دارند به طور نسبی قدرت تمیز و تشخیص بیشتری از بقیه دارند و این خود عامل مهمی برای پذیرش آیین تشیع در ایران بود. یافته های پژوهش حاضر نشان می دهد که ورود امام رضا (ع) تاثیر زیادی در گرایش ها و نگرش های اعتقادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی ایرانیان داشت؛ زیرا شخصیت علمی، معنوی و شیوه های اخلاقی و رفتاری امام رضا (ع) و تعاملات ایشان با مردم زمانی که در خراسان بودند نیز این تاثیر را دوچندان می کرد.

مباحث مربوط به مهدی موعود (عج) از سده های نخستین هجری تاکنون مورد توجه دانشمندان و نویسندگان مسلمان بوده است و در این خصوص آثار ارزشمندی تدوین شده است. این مسئله نه تنها توسط شیعیان که باور و اعتقاد نظام یافته و منسجمی در مورد مهدویت دارند مورد توجه بود بلکه جهان اهل سنت نیز این موضوع را بررسی و تحلیل کرده است. پژوهش حاضر در نظر دارد با روش توصیفی- تحلیلی و با توجه به متون و اسناد تحریریافته توسط اهل سنت به این سوال اساسی پاسخ گوید که نگاه اهل سنت به مسئله مهدویت چگونه است و اهل سنت چه محور هایی را در حوزه مهدویت آثار خود مورد توجه قرار داده اند. یافته های پژوهش حاضر نشان می دهد که عامه در روایات فراوانی به حقیقت اندیشه مهدویت اشاره دارند. اگرچه در پاره ای از موارد، تفاوت هایی با اعتقاد شیعه به چشم می خورد، اما موارد مشترک فراوانی وجود دارد.

دولت صفویه به عنوان یک حاکمیت گسترده و فراگیر شیعه که در قرن دهم هجری در ایران شکل گرفت از جهات مختلف بررسی شده است، اما یکی از موضوعاتی که باید به صورت خاص بررسی شود جایگاه اندیشه مهدویت در این دوره و دستاوردهای علمی آن است. پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی در نظر دارد به این پرسش پاسخ گوید که اندیشه مهدویت در جامعه عصر صفوی و تولیدات علمی آن، چه جایگاهی داشته است و تالیفات نگاشته شده در این دوره بر چه محورهایی از مهدویت تاکید کرده اند. یافته های پژوهش حاضر نشان می دهد که اندیشه مهدویت نه تنها در میان عامه مردم این عصر رایج بوده است بکه دو قشر محدثان و متکلمان به آن عنایت ویژه داشته اند. محدثان و علمای اخباری تلاش می کردند تا احادیث درباره امام مهدی (عج) را گردآورند، متکلمان نیز تلاش می کردند تا برای اثبات اصل مهدویت، استدلال های عقلی ارایه دهند. این دو رویکرد در کنار یکدیگر، موجبات تقویت جایگاه مهدویت در این عصر و پس از آن را فراهم کرده است.

مقاله حاضر، شخصیت عبیدالله بن زیاد و نقش او در کربلا  را بررسی می کند. عبیدالله مدتی در خراسان و بصره حگومت کرد و زمان حرکت امام حسین (ع) به دلیل سبقه درخشان خود و پدرش نزد حکومت یزید و معاویه، والی کوفه شد و تمام سپاهیان فرستاده شده به کربلا تحت فرمان وی بودند. نقش وی در به وجودآمدن واقعه کربلا این بود که سپاه حصین بن نمیر را فرستاد تا مسیر امام (ع) را سد کند و ایشان را به مسیری دیگر منحرف کند، سپس عمر سعد را راهی کرد که با امام (ع) درگیر شود و درنهایت بعد از جنگی سخت، امام (ع) و تمام یاران ایشان را به شهادت رساند. نقش وی به قدری چشم گیر است که هم عصران وی و خود یزید او را عامل اصلی واقعه عاشورا می دانند. درحالی که به ظاهر پیروز میدان بود، ولی درواقع با ظلمی که به خاندان پیامبر (ص) کرده بود، شکست خورد و خیلی زود توسط شیعیانی مثل مختار ثقفی به بدترین وجه کشته شد.

منتهی الامال کتابی است در حوزه تاریخ اهل بیت، نوشته شیخ عباس قمی از محدثان بزرگ شیعه در دوران اواخر قاجار و اوایل پهلوی اول. با توجه به تاثیری که زمانه بر ایجاد هر اثر علمی دارد، برای شناخت و نقد کتاب ابتدا باید زمان و حوادث سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آن دوران و سپس، زندگی و اندیشه های محدث قمی بررسی شود و تسلط ایشان در حوزه های گوناگون علمی مشخص شود. بعد از آن، پیشینه تالیفات درزمینه سیره اهل بیت (ع) و ویژگی کتاب منتهی الامال نسبت به آن تالیفات بررسی شده است. بررسی ظاهری و محتوایی کتاب در آخرین بخش بیان می شود.