مجله جریان شناسی دینی معرفتی در عرصه بین الملل
پیاپی 4 (پاییز و زمستان 1399)

جهان اسلام از نظر تمدنی در حال حاضر دچار بحران است و جریان‎ های شکل‎ گرفته برای برون‎رفت از این وضعیت تاکنون ثمربخش نبوده است. حتی در خصوص جایگاه، نقش ‎آفرینی و کارکردهای این جریان‎ها نیز تصویر روشنی وجود ندارد. پژوهش حاضر با روش گفتمانی، تلاش کرده تا با نشانه ‎شناسی و صورت‎ بندی گفتمانی جریان‎ ها، ابتدا به گونه‎ شناسی و سپس به تحلیل محتوای هر جریان بپردازد. نگارنده در این پژوهش به این نتیجه رسیده است که جریان‎های تمدنی یک قرن اخیر جهان اسلام، عمدتا به صورت تک ‎ساحتی و تک ‎بعدی به معضل تمدنی در جهان اسلام توجه نشان داده اند؛ این رویکرد باعث شده مشکل تمدنی جهان اسلام لاینحل باقی بماند. الگوی جریانی تمدن نوین اسلامی که از سوی مقام معظم رهبری (دام عزه) ارایه شده، با ابتنا بر جریان انقلاب اسلامی، مشکل تمدنی جهان اسلام را در تمام زمینه ها و ابعاد مورد توجه و اهتمام قرار داده است.

یکی از ابعاد انقلاب اسلامی، بعد بین المللی آن است. انقلاب اسلامی به جغرافیا و مذهب خاصی محدود  نشد بلکه بر کشورهای اسلامی و حتی غیراسلامی تاثیر گذاشت. این تاثیر سطوح مختلفی داشت که مهم ترین و ماندگارترین آن نظام سازی است.  نظام سازی نوعی ساختارمندی، نهادسازی و سیستم عملیاتی در راستای تحقق یک هدف است.برای نظام سازی می توان دو مرحله کلان ذهنی- شناختی و عملی- عینی را ترسیم کرد. انقلاب اسلامی مبانی نظام سازی را با ارایه تعریف جدیدی از دین که عرصه سیاسی و اجتماعی را مانند عرصه فردی دینداری می دانست طی کرد و در مرحله عینی نیز مبتنی بر اسلام سیاسی و نظام ولایت فقیه به نظام سازی و اداره جامعه پرداخت. آثار بین المللی انقلاب اسلامی در نظام سازی را می توان در دو بخش مبانی و عرصه ها پی گرفت. بر این اساس انقلاب اسلامی با احیای اسلام به عنوان یک مکتب، هویت مسلمانان را احیا کرد و به آنها روحیه و اعتماد به نفس داد. در عرصه عملیاتی نیز جنبش های اسلامی را تقویت کرد و با تمرکز بر ایده امت اسلامی، استکبار ستیزی و مردم سالاری را نهادینه کرد.

مقاله حاضر، در صدد تبیین گفتمان مقاومت در عرصه بین‎ الملل با تاکید بر بیانیه گام دوم انقلاب و محوریت دیدگاه مقام معظم رهبری آیت ‎الله خامنه‏ای است. براین اساس، با استفاده از چارچوب نظری «امهات مطالب یا اس المطالب» و روش اکتشافی- استقرایی تلاش کرده است تا گفتمان مقاومت ارایه گردد. مقاومت در این گفتمان دارای مفهومی سازه‏ای است که ضرورت آن، دلایل و شواهد قرآنی، روایی، عقلی، تجربی و عقلایی دارد و برای کاربست آن، استقلال فکری، معنویت، تقوا، مساجد، ساده ‎زیستی، پرهیز از اسراف، تشکیلات، دعا، نترسیدن از تنهایی و... ضروری است. در گفتمان مقاومت از منظر آیت‎ الله خامنه‏ ای، در مرتبه اول رسول الله و در مرتبه بعد، حضرت اباعبدالله الحسین و در مراحل پایین‏تر، امام خمینی به‎ عنوان الگو معرفی شده است.

در مقاله حاضر به واکاوی لایه های جریان های فکری- معرفتی مسلمانان در آسیای مرکزی می پردازیم و درصدد پاسخ به این سوال هستیم که  جریان های اسلامی موجود در آسیای مرکزی به چه صورت است؟ در همین راستا مطالعه جریان‎های اسلامی در آسیای مرکزی نشان می دهد که امروزه در دو لایه هویتی اسلامی  که در میان جریان‎های دینی حاضر در منطقه وجود دارد، شاهد تحولات قابل توجهی هستیم. یکی از این لایه ها، شبکه طریقتی تصوف است که در سال‎های اخیر رشدی چشمگیر  داشته و در کانون توجه دولت های منطقه قرار گرفته است و دومین لایه مربوط به اسلام‎ گرایان تند رو است. این لایه هویتی، شرایطی متفاوت از لایه هویتی قبلی دارد. لایه مذکور توانسته متاثر از شرایط منطقه ای و شرایط حاکم بر جهان اسلام، جبهه فراگیری را در مقابل دولت‎های سکولار منطقه به وجود آورد. بررسی‎های ما در این تحقیق نشان می دهد که بیشتر جریان‎های اسلامی آسیای مرکزی فاقد هرگونه مرام نامه سیاسی و اقتصادی، طرح برای حاکمیت بهتر و ایجاد دولت اسلامی آینده شان هستند؛ بااین ‎حال همواره به دنبال هویت دینی و اجتماعی بر اساس قومیت های مختلف در میان کشورهای مختلف آسیای مرکزی هستند تا از این طریق بتوانند به کاستی‎ های هفتادساله ناشی از تسلط کمونیست ها بر این منطقه فایق آیند.

یکی از مهم‎ترین مسایل مناقشه ‎برانگیز در چند دهه اخیر، مداخلات نظامی نامشروعی است که در ابعاد منطقه ای و بین المللی رخ داده است. شیعه و سنی، حکومت پیامبر6 را به دلیل نصب الهی مشروع می‎دانند؛ اما بعد از پیامبر 6 بین ایشان اختلاف نظر وجود دارد. شیعیان معتقدند که امامان معصوم: از سوی خداوند متعال نصب شده اند؛ ولی اهل‎سنت معتقدند که بعد از پیامبر 6 حکومت با رای و بیعت مشروعیت می یابد. در حقوق بین الملل نیز مشروعیت حاکمان از طریق رضایت مردمی است. حال پرسشی که مطرح می شود این است که: مشروعیت حکومت در اسلام و حقوق بین الملل چگونه است و مشروعیت و صلاحیت مقام دعوت کننده چگونه قابل تشخیص است؟ برای پاسخ به این سوال با روش توصیفی و تحلیلی می توان گفت که: مشروعیت حکومت به این است که کسی حق حاکمیت و در دست گرفتن قدرت و حکومت را داشته باشد؛ اگر مقام دعوت ‎کننده صلاحیت قانونی و مشروعیت مردمی نداشته باشد، به منزله عدم مشروعیت مقام دعوت‎ کننده و عدم مشروعیت مداخله کننده است که اخیرا از سوی تعدادی از کشورها صورت گرفته است.

مدرسه، پایه اصلی تعلیم و تربیت نسل های آینده است. مدارس پیروان مکتب اهل بیت: در کشور اوگاندا علاوه بر آموزش های رسمی که به‎ وسیله دولت، سرفصل‎ بندی و تولید متن می شود، آموزش های معارف اسلامی را نیز به ‎صورت فوق ‎برنامه ارایه می کنند. این مدارس به‎ تدریج در فاصله چند دهه راه اندازی شده و فعالیت می کنند. در پژوهش حاضر، این حضور و فعالیت با تاکید و توجه به محیطی که در آن قرار گرفته، از منظر راهبردی مورد مطالعه قرار گرفته است. اطلاعات مورد نیاز از طریق مشاهده و مصاحبه جمع ‎آوری شده و با روش تحلیل مضمون، در قالب ادبیات راهبردی دسته ‎بندی شده است. نتایج این پژوهش نشان داد که این مدارس در سابقه خود توانسته اند فرصت هایی را صید کنند و البته همچنان در معرض آسیب تهدیدهای کمی باشند. همچنین در کنار نقاط قوتی که دارند، ضعف های جدی دارند که باید مورد توجه قرار گیرند و با رفع آنها، سهم و جایگاه شایسته خود را با استفاده از فرصت های موجود به دست آورند.