فهرست مطالب

مجله پژوهش های اعتقادی کلامی
پیاپی 43 (پاییز 1400)

  • تاریخ انتشار: 1400/06/04
  • تعداد عناوین: 15
|
  • مریم آسرایی، ایرج مهرکی *، آذر دانشگر صفحات 7-32

    شکل گیری حکومت صفویه، حمایت شدید پادشاهان این سلسله از آیین اهل‌بیت(ع)، ایجاد زمینه های مساعد اجتماعی و فرهنگی، نقشی بسزا در تقویت شعر آیینی و مذهبی داشته است. دودمان صفوی برحسب سیاست خود و ضدیتی که با دولت سنی عثمانی داشتند به رسمی کردن مذهب شیعه و رواج تشیع پرداختند و پادشاهان این سلسله شاعران را تشویق به سرودن اشعاری با مضامین شیعی و ستایش از ایمه شیعی کردند که نتیجه آن در ادبیات فارسی سبب سروده شدن اشعاری بود که به جای مدیحه و شعر درباری، به مدح و منقبت اولیای دین و ذکر کرامات ایمه اطهار و مصیبت شهیدان کربلا می‌پرداخت. صایب بزرگ‌ترین شاعر ایرانی عصر صفوی است که به سرودن اشعار و قصاید شیعی زیبا و سرشار از عاطفه صادق و پویا، همت گمارده است. در این پژوهش که به روش توصیفی - تحلیلی نگاشته می‌شود، نوع نگاه صایب به این مساله و چگونگی تجلی امامان در شعرش بررسی می‌گردد. پس از مطالعه و بررسی مشخص می-شود عواملی چون شکل‌گیری حکومت شیعی صفویه، عنایت و توجه ویژه پادشاهان آن به اشاعه و ترویج فرهنگ شیعی، ایجاد بستر مساعد اجتماعی و فرهنگی، در گسترش و رسوخ مفاهیم و عناصر شیعی نقشی غیرقابل انکار داشته است. این مفاهیم و تفکرات در شکل‌ها و قالب‌هایی بازتاب‌یافته است.

    کلیدواژگان: شیعه اثنا عشری، صائب، عصر صفوی، اصول اعتقادات، مفاهیم شیعی
  • مرتضی بیات*، محمدناصر سقای بی ریا، محمد بهشتی صفحات 33-56

    مقاله حاضر به تبیین مبانی کلامی انسان شناختی تعامل انسان با محیط زیست با تاکید بر مقام خلیفهاللهی انسان می‌پردازد. مهم‌ترین نتیجه تحقیق آن است که بر اساس آیات قرآن کریم، محیط زیست پدیده‌ای است که برای انسان به‌عنوان خلیفه‌الله خلق شده است. انسان هدف غایی محیط زیست پیرامون وی می‌باشد، ازآنجاکه انسان به‌عنوان خلیفه خداوند در زمین مسئولیت‌های ویژه‌ای از طرف خداوند از جمله عمران و آبادانی زمین به او سپرده شده است و هرگونه تخریب و تضییع محیط زیست را برخلاف مسئولیت انسان بودن می‌داند و هرگونه بی‌توجهی و غفلت از این وظیفه، فرار از مسئولیت تلقی می‌شود.

    کلیدواژگان: محیط زیست، اسلام، انسان شناختی، خلیفه الله
  • زهرا پریدختان، محمد قادری مقدم*، محمدعلی شریفیان صفحات 57-76

    عرفان، راه و روش کسب معرفت، بصیرت و سفری درونی از خود به خدا رسیدن است. عرفان اسلامی بر اساس تجربیات عارفانی چون: ابوسعید ابوالخیر، ابونصر سراج، مولوی و دیگر عرفا شکل گرفته‌است و معنویت سرخپوستی در بین سرخپوستان مکزیک، بر اساس تجربیات کارلوس کاستاندا، به جوامع معرفی شده است. این مقاله با هدف تطبیق احوال سالک در معنویت سرخپوستی با احوال سالک در عرفان اسلامی بر اساس احوالی که ابونصرسراج در کتاب« اللمع» آورده است به روش توصیفی_ تحلیلی مورد مطالعه کتابخانه‌ای قرار گرفته است. نتیجه تحقیق نشان می‌دهد، سالک سرخپوستی احوالاتی از قبیل: مراقبه، قرب، محبت، خوف، رجا، وجد، انس، طمانینه، مشاهده و یقین، مراتب ده‌گانه احوال که در« اللمع» آمده است، را تجربه می‌کند با این تفاوت که به دلیل نوظهور بودن این معنویت تقسیم بندی کلیشه‌ای« احوال» صورت نگرفته است.

    کلیدواژگان: یت سرخپوستی، عرفان اسلامی، احوال، ابونصرسراج، کاستاندا
  • سیده فاطمه حسینی میرصفی صفحات 77-100

    فقه در اصطلاح، استنباط و استخراج احکام شرعی فرعی از روی ادله تفصیلی آنهاست. قرآن کریم به عنوان اولین دلیل و منبع برای شناخت احکام شرعی، فقهی و حقوقی و نیز ارتباطات فردی و اجتماعی و بزرگترین پشتوانه برای رسول خدا (ص) و اهل بیت عصمت و طهارت (ع)، در اثبات احکام فرعی اسلام است. آگاهی از مستشهدات قرآنی اهل بیت (ع) به عنوان یکی از مهمترین ادله فقه در استخراج و استنباط احکام شرعی فرعی حایز اهمیت است. در این مقاله، نگارنده به هدف پاسخ به این سوال که «مستشهدات قرآنی امام صادق (ع) در استباط احکام شرعی فرعی کدام است؟» با تدبر در مفهوم فقه و ادله آن، احکام شرعی، آیات قرآنی و نیز روایات رسیده از امام صادق (ع)، به بررسی این موضوع پرداخته است. از آنجا که دستیابی به احکام شرعی و فقهی، مقدمه عمل به آنها و تامین سعادت دنیا و آخرت انسان است، آشنایی با نحوه استشهادات و استدلال‌های ایمه معصومین (ع) به آیات قرآن در اثبات احکام اسلام ضروری است. لذا در این مقاله با عنوان «واکاوی مستشهدات قرآنی امام صادق (ع) در تبیین احکام شرعی» سعی شده است ضمن بیان مقدمه‌ای کوتاه درباره فقه و ادله تفصیلی آن در استنباط احکام شرعی، با ذکر روایات رسیده از امام صادق (ع) استشهاد و استدلال این امام همام را در اثبات احکام فرعی اسلام بیان گردد.

    کلیدواژگان: مستشهدات قرآنی، احکام شرعی، ادله فقه، روایات، امام صادق (ع)
  • غزاله رضایی*، مهدی ایمانی مقدم صفحات 101-120

    ولایت به معنای حکومت فقیه، در فقه و در کلام به روش نقلی و عقلی مورد توجه است. مسئله اصلی نوشتار حاضر، استنادات قرآنی دلایل عقلی مشروعیت ولایت فقیه با بررسی نحوی کاربرد «حکمت» و تطبیق آن با مساله ولایت است. در قرآن، کتاب و حکمت همنشین، به معنای قرآن و ولایت علی بن ابی طالب علیه السلام است. این حکمت را انبیا توسط وحی و امت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم توسط عقل و نقل دریافت می‌کنند. بنابراین حجیت عقل برای مشروعیت ولایت بعد از معصوم نیز ادامه دارد. از سوی دیگر حکمت به معنای ولایت به دلیل همنشینی با کتاب به معنای قرآن، نمی‌تواند هر نوع حکمت و ولایتی باشد. زیرا قرآن ولایت مخالف و ضد خدا و خدایی خدا را نهی می‌کند. بنابراین می‌توان از همنشینی «حکمت» و «کتاب» در قرآن، حجیت ولایت حتی در زمان غیبت امام معصوم و برای ولایت ولی فقیه را استنتاج کرد.

    کلیدواژگان: حکمت، ولایت، ولایت فقیه، دلایل عقلی
  • مهین شهریور صفحات 121-138

    آیات قرآن از آفرینش شش روزه وگاهی هشت روزآسمان ها و زمین سخن می گویند اما علم جدید روندشکل گیری اجرام آسمانی و زمین را در بازه های زمانی طولانی مدت دانسته و شکل گیری جهان را در مدت زمانی معادل چند روز معدود نمی پذیرد. بدینسان بسیاری از قرآن پژوهان معاصر، از فهم ظاهرگرایانه و مشهور مفسران کهن مبنی بر آفرینش آسمان ها و زمین در مدت زمانی معادل شش روز متعارف عدول کرده وتعبیر «سته ایام» را به شش دوران و مرحله تاویل نموده اند. این راهکار هم درخور نظر است که در فضای علم نمی توان برای توضیح پدیده های طبیعی به امری خارج از طبیعت ارجاع داد و مداخله یک نیروی غیبی برتر،قابل پیش بینی و محاسبه نیست درحالی که بنیان بیان قرآن بر حضور و مداخله بی قید و شرط یک نیروی غیبی برتر و متعالی نهاده شده است. بدینسان چون نظرگاه دینی، به پیش فرض های بسته علم محدود و مقید نیست، به نتایج محاسبات علمی هم لزوما مقید و ملزم نخواهد بود و می تواند بر آن شود که در این زمینه نیروهایی فرا حسی دخالت نموده اند. بااین همه در عصر کنونی، دانش تجربی محترم تر و معتبرتر ازآن است که با چنین تحلیلی بتوان نتایج وداده های آن رانادیده گرفت و درواقع چنین نگاهی، برتصور تقابل قرآن و علم، مهر تصدیق و تثبیت می زند. در نتیجه اگر قرار بر اختیار یک قول افتد، تاویل «سته ایام» به شش زمان و دوران، یگانه قول تعین یافته و مرجح جلوه می کند.

    کلیدواژگان: خلقت، زمین، آسمان، شش روز، هشت روز، نقد
  • محمد طاهری گندمانی، محمدرضا حاجی اسماعیلی* صفحات 139-160

    اصل ترادف و تکثر معانی الفاظ قرآن کریم بعنوان یک رویکرد زیبایی شناختی این کتاب مقدس همواره مورد توجه صاحب نظران بوده است. این رویکرد همواره در طول تاریخ دارای موافقین و مخالفین زیادی بوده است. مفسرین و قرآن پژوهان موافق تکثر معنایی سعی دارند با بهره گیری از آن مقبولترین، قابل پذیرش ترین و زیباترین مفهوم و تفسیر از آیات الهی را ارایه نمایند. این رویکرد بعضا با اتهاماتی همچون افتادن در دام تشتت، نسبیت گرایی و همین طور تفسیر به رای مواجه شده است. در مقاله حاضر سعی شده با بهره گیری از روش توصیفی تحلیلی و استفاده از شواهد قرآنی و دلایل متقن و علمی ضمن تبیین موضوع زیبایی و ابعاد مختلف آن به نقد و تحلیل آن پرداخته شود و ضمن پذیرش اصل عدم امکان ترادف برای واژگان قرآنی و محدودیت آنها از یک سوی و همچنین ضرورت ارایه موضوعات و مفاهیم فراوان دینی از سوی دیگر، آن را بعنوان اصلی مهم و کاربردی اثبات نماییم. نتایج تحقیق چنین است که در کاربردهای قرآنی واژگان زیبایی تفاوت‌هایی وجود دارد که در مجموعه برداشت‌های ما از آیات الهی تاثیر گذار است. در کاربردهای قرآنی واژگان زیبایی تفاوت‌هایی وجود دارد که در مجموعه برداشت‌های ما از آیات الهی تاثیر گذار است.

    کلیدواژگان: تکثر معانی، زیبایی شناسی، معنا شناسی، تفسیر، ترادف
  • ذات و صفات خدا در اندیشه فضل ابن شاذان و اتین ژیلسون
    صفرعلی عارفخانی، عباس گوهری*، مهدی بیات مختاری صفحات 161-180

    مسئله خداشناسی از دغدغه‌های بنیادی انسان است. نقش اساسی این مفهوم و نحوه باور به وجود یا عدم وجود خدا در همه ابعاد زندگی انسان آشکار است،ونگرش ملحدانه نسبت به خدااست که ماهیت هستی انسان رابه‌طور عام ومعنای آزادی و مسئولیت اخلاقی او را به‌ طور خاص،تعیین می‌کند. لذاشناخت ذات وصفات الهی از مهم ترین مباحث کلامی است که اندیشمندان فارغ از روش‌ها و مبانی فکری هریک درباره آن گفتگو و ابراز عقیده کرده‌اند.در این راستا پژوهش حاضر که به روش کتابخانه ای و اسنادی انجام گرفته به بررسی و مقایسه دیدگاه‌های فضل ابن شاذان و اتین ژیلسون در خصوص ذات و صفات خدا می‌پردازد. نتایج این تحقیق نشان داد که بین دیدگاه ژیلسون به عنوان یک فیلسوف نوتومایی و فضل ابن شاذان به عنوان یک متکلم شیعی که تفکرات فلسفی او در مورد ذات و صفات خداوند مشابه فیلسوفان مشاءاست، نقاط اشتراک فراوانی وجود دارد. از اشتراکات آنان روش یکسان فلسفی ایشان؛یعنی روش بهره گیری از عقل در استدلال هایشان و عقیده یکسان آنها در سازگاری عقل و دین است که باوجود اختلافاتی در نحوه بیان مطالب ، موجب اشتراک عقیده شده است.

    کلیدواژگان: ذات وصفات خدا، فضل ابن شاذان، اتین ژیلسون
  • فهیمه عبدالی بارند، معصومه قره داغی*، مقصود علی، صادقی گندمانی، داوود اصفهانیان صفحات 181-194

    علی اکبر دهخدا،پژوهشگر، روزنامه نگار و نویسنده برجسته دوره مشروطه ابتدای قرن شمسی در ایران است. دهخدا که او را بیشتر با عنوان فرهنگ عظیمی که بنیانگزارش بود می شناسیم، از مبارزان سرسخت حقوق مردم و دفاع از مشروطیت بود و تا پایان عمر همواره بر باورهای خود پایدار بود. کتاب «چرند و پرند» دهخدا که مجموعه ای از یادداشت های طنز آمیز و شجاعانه او در روزنامه علیه فساد دولت و دربار بود، هنوز یکی از زیباترین اثار طنز زبان فارسی به شمار می رود هدف از تحقیق حاضر تبیین می کوشد جایگاه دین و مذهب را در اندیشه دهخدا تبیین کند. سوال اصلی تحقیق این است که دیدگاه علی اکبر دهخدا نسبت به مذهب چگونه بوده است؟ فرض بر آن است که دهخدا فردی مذهبی بود که دشمنی و کینه ای سر سختانه با جهل و خرافات و خرافه پرستی و تعصبات کور داشت بنابراین تلاش خواهد شد به شیوه توصیفی- تحلیلی به مذهب و دین در اندیشه ی دهخدا پرداخته شود.

    کلیدواژگان: علی اکبر دهخدا، دین، اندیشه، دوره مشروطه، روشنفکر
  • یعقوب فتح الهی، رحمت الله عبدالله زاده*، حمیدرضا فهیمی تبار صفحات 195-220

    در این مقاله با روش تحلیلی به منشا رفتار مفسران اهل سنت در مواجه با آیات فضایل اهل بیت (ع) پرداخته شد؛ مفسران بزرگ اهل سنت مانند فخر رازی و طبری و زمخشری که تقریبا موضع منصفانه‌تری نسبت به آیات فضایل اهل بیت (ع) در پیش گرفته و به مستندات تاریخی اکتفا کرده‌اند،گرچه معرفت شناسی اصیل آیات فضایل به دست نمی‌دهند و در بین برخی مفسران همچون قرمطی برخوردهای متفاوتی هم در تفسیر آیات فضایل اهل بیت (ع) به چشم می‌خورد که همگی ناشی از باورهای مذهبی و شرایط اجتماعی و اختلاف نسبت به تشیع است.البته شرایط اجتماعی و حاکمیت سیاسی یک فرقه نیز به این مسئله دامن زده است؛ سکوت در برابر برخی آیات مورد اجماع صحابه، تفسیر خلاف دیدگاه مشهور, غفلت از منابع و یا تحریف منابع، عوامل عقیدتی و توجیه تکلف آمیز آیات فضایل ،مهم‌ترین شیوه‌های این مفسران برای گذر از تفسیر این آیات است.

    کلیدواژگان: آیات فضایل، تفسیر، اهل بیت، مباهله، مفسران اهل سنت
  • زهرا قزلسفلی، اکبر شعبانی*، محمد فاضلی صفحات 221-240

    انسان، خدا و رابطه ی متقابل آن ها با هم یکی از موضوعات بسیار بنیادی در ادبیات عرفانی است. شاعران عارف به عنوان دارندگان روح لطیف و حساس الهی در میان ابیات خود، ارتباط خدا و انسان را به شکل نغز و دلنشین گنجانده اند که از عمیق ترین فرازهای آثارشان شده است. این پژوهش به صورت کتاب‌خانه ای و به شیوه ای تطبیقی ارتباط خدا با انسان را در مصیبت نامه عطار نیشابوری و دیوان جامی مورد بررسی قرار داده است. هدف از این پژوهش بررسی ارتباط خدا با انسان بر اساس اصول اولیه انسانی یاوری، هدایت و عشق انجام شده است که نشان می دهد ارتباط خدا و انسان از دغدغه های مهم این دو عارف بوده و آنان راه ها و عوامل مختلفی برای تحقق آن ارایه داده اند؛ مهمترین نتایج به دست آمده از این پژوهش عبارت اند از این که آثارعطار و جامی سرشار از نمود ارتباط خدا و انسان است و این ارتباط گاه از زبان شاعر و گاه از زبان شخصیت های داستانی نقل می شود. بی پروایی و جسارت و صمیمیتی که در اشعار این دو وجود دارد به ابیات آنها عمق خاصی بخشیده که به خواننده احساس لطافت و اوج بندگی دست می دهد ضمن اینکه رابطه عاشقانه پروردگار عالیترین نوع رابطه بوده است.

    کلیدواژگان: ارتباط، خدا، انسان، عطار، جامی
  • ناهیده مهدوی، محمدکاظم رضا زاده جودی*، سید علی پور منوچهری صفحات 241-260

    از میان مباحث علم کلام، بحث های روش شناختی این دانش همانند سایرعلوم بسیار حایز اهمیت است.در حالیکه روش های مختلف متکلمان در دو حوزه استنباط عقاید دینی و دفاع از آنها به عنوان رسالت اصلی این علم در کتابهای کلامی قدیم و جدید مورد مطالعه قرار گرفته ولی خلا مباحث روش شناختی متکلمین در حوزه ی استنباطهای کلامی قابل ملاحظه هست. به نظر نگارنده این مسئله قابل توجه است که بسیاری از مباحث ادبی همچون وضع، استعمال، دلالت، حقیقت و مجاز، اصول لفظی و نیز مباحث مفاهیم «عام و خاص» «مطلق و مقید» «مجمل و مبین» که از مباحث الفاظ به شمار می آیند می تواند دربحث روش شناسی علم کلام بکار آید. ولیکن از میان مباحث مذکور ، در این مقاله به علت رعایت اختصار وگنجایش این نوشتار سعی نموده ایم تنها ، میزان و چگونگی بهره برداری علامه طباطبایی در استنباط های کلامی خویش از قاعده وضع و «مجمل و مبین» در باب اوصاف و افعال الهی را به روش تحلیلی مورد بررسی قرار داده و نتایج آن را بازگو می نماییم.

    کلیدواژگان: استنباط، روش نقلی، علم کلام، اصول فقه، علامه طباطبائی
  • علیرضا نوبری صفحات 261-282

    در راستای توجه به منویات مقام معظم رهبری در مورد توجه به مسایل مربوط به علوم انسانی و اجتماعی، در کنار این آموزه های اسلامی، محققین علوم اجتماعی و مدیریت در سراسر جهان به نتایجی از رفتار انسان و محیط دست یافته اند که بسیاری از جوامع آنها را در امور اجتماعی و سازمانی خود بکار بسته و با برنامه ها و تصمیمات خود پیوند زده اند، در حالی‌که بسیاری ازآنها دراصول دین ما‌ مسلمانان و دستورات دینی اسلام در ابعاد مختلف یافت می شود که با کاربست آنها می توان در کنار اهداف دنیوی یعنی امور اجتماعی و سازمانی انسان، سعادت اخروی را نیز میسر نماید، که تلفیق این دو مقوله مهم در عرصه مدیریت و علوم اجتماعی از وظایف اندیشمندان و محققین اسلامی این عرصه می باشد. در این تحقیق با روش مطالعه هرمونتیک با بهره گیری از تفاسیر و تاویل قران کریم و منابع درسی مدیریت برآنیم با نگاهی متفاوت ماهیت سازمان و فلسفه مدیریت و نقش کلیدی انسان در آن را با فلسفه خلقت انسان و فراز و نشیب زندگی و مشیت الهی در رسیدن به سعادت و کمال پیوند زده و در عظمت دین مبین اسلام خاطر نشان سازیم که هر آنچه در علوم امروزه و آینده به آن دست یافته و خواهیم یافت.

    کلیدواژگان: منابع انسانی، مدیریت سازمانی، سعادت بشر، تعالیم اسلامی
  • شهاب الدین وحیدی مهرجردی*، محسن مروی نام بغدادآبادی صفحات 283-304

    واژه عقل یکی از مفاهیمی است که تعاریف متعددی به خود دیده. برخی عقل را مساوق وجود انسانی دانسته و برخی آن را منشا گمراهی و سقوط از حیطه تعبد الهی دانسته. برخی آن را معادل فلسفه به کار برده و گروهی به لزوم تفکیک عقل و فلسفه حکم کرده اند. فلاسفه عقل را ارج نهاده و اهل حدیث و اشاعره آن را طرد کرده اند ملاصدرا عقل را قوه تحلیل گر و از مراتب و شیونات نفس می داند و گستره ی آن را از عقل هیولانی تا عقل مستفاد می داند اما میرزا عقل را مخلوق و افاضه از سوی خداوند می داند «ظاهر بذاته و مظهر لغیره،». عقل از نگاه وی تنها حقیقتی روشنگر است و نه از مراتب نفس. پژوهش حاضر در پی مقایسه عقل و قلمرو آن در اندیشه این دوعالم بزرگ اسلامی است که شباهت ها و تفاوت های میان آن دو را تبین می کند.

    کلیدواژگان: ملاصدرا، میرزا مهدی اصفهانی، عقل، مراتب عقل، قلمرو عقل
  • سید محمود هاشمی صفحات 305-326

    تجارت و کسب و کار سابقه دیرینه‌ای در تمدن بشری دارد. انسان‌ها از دیرباز برای رفع نیازهای خود به تجارت رو آورده‌اند. سخت کوشی و مقاومت در برابر سختیها از آموزه های اساسی اسلام است و اهتمام به کار و تلاش از دیدگاه اسلام نوعی عبادت است. در نتیجه آموزه‌های دینی و فقهی در اسلام توجه خاصی به این امر دارند .یک کسب و کار برای پایداری خود بایستی بتواند از مزیت های موجود استفاده و همزمان فرصت‌های جدید را کشف کند .کسب و کار مقاومتی به کسب و کار هایی گفته می شود که در شرایط بحران مقاوم ، پویا و امکان رشد ، شکوفایی و پیشرفت داشته باشند. پژوهش حاضر از نوع کاربردی بوده و با روش توصیفی تحلیلی انجام شده است. براین اساس کلیه مستندات و مدارک معتبر مرتبط با کسب و کار و آموزه های اسلامی و سایر منابع موثق روایی که برای تبیین کسب و کار مقاومتی محوریت داشته، مورد بهره برداری قرار گرفته است.در ابتدا به تشریح کسب و کار مقاومتی و راهکار های تحقق آن و نقش آموزه های دینی در مقاومت کسب و کارها در بحران های طبیعی و مصنوعی و پرداخته شده است.

    کلیدواژگان: اعتقادات، تعالیم اسلامی، کسب و کار مقاومتی، تجارت