نشریه عیار پژوهش در علوم انسانی
سال دهم شماره 1 (پیاپی 19، بهار و تابستان 1398)

آیت‌الله مصباح معناشناسی مفاهیم اخلاقی را وظیفه فیلسوف می‌داند. معناشناسی به ارتباط الفاظ و مفاهیم، که از کارکردهای لغت‌شناسان است، نمی‌پردازد، بلکه منظور از «معناشناسی اخلاق» بررسی و ارایه تعریفی از مفاهیم است که برای تبیین حقیقت و تعیین قلمروی محکی مفاهیم اخلاقی به کار می‌رود. فلاسفه اخلاق در بسیاری از معانی مفاهیم اخلاقی اختلاف‌نظر دارند که این اختلاف ریشه در روش آنها دارد. این تحقیق، به روش تحلیلی و با استفاده از تبیین‌های عقلانی، به روش فهم معنای مفاهیم اخلاقی نزد آیت‌الله مصباح می‌پردازد. روش مراجعه به مصداق، امر آمر، عرف، شهود و عقل از روش‌های کسب معنا برای مفاهیم اخلاقی شمرده شده است. مفاهیم اخلاقی نزد آیت‌الله مصباح، از سنخ مفاهیم فلسفی هستند. ازاین‌رو، باید مانند مفاهیم فلسفی معناشناسی شوند. این مفاهیم، با توجه به روش مقایسه میان واقعیات و انتزاع معنا و ویژگی خاصی که مناسب هدف بحث است، فهمیده می‌شوند. برخی از مزایای این روش معناشناسی، امکان صحت‌سنجی، انتقال به دیگران و خطاناپذیری آن است.

در دانش اقتصاد رایج، فرد محور تحلیل‌ها و عنصر موثر در تبیین پدیده‌های اقتصادی است. کتاب‌ها و تحقیقات اقتصاد خرد و سایر نظریات اقتصادی بر همین مبنا شکل‌ می‌گیرد. این وضعیت به مطالعات اقتصاد خرد اسلامی نیز سرایت کرده است. تحقیق حاضر تلاش دارد با بررسی ادبیات موجود اقتصاد خرد اسلامی و بررسی لوازم و ملزومات دیدگاه‌های مطرح در کتاب و سنت، به دیدگاهی قابل استناد به اسلام درباره واحد تحلیل خرد در اقتصاد دست یابد. طبق یافته‌های تحقیق، واحد تحلیل خرد، آن جزء مفهومی است که قابل تحویل به اجزای خود نباشد. در علم اقتصاد اسلامی، راه شناخت چنین جزیی، مراجعه به دیدگاه‌ شریعت درباره روابط مالی است. شواهد متنوع در کتاب و سنت از انتخاب خانواده به‌عنوان واحد تحلیل خرد حمایت می‌کند. آیه‌های ‌34 نساء، 18 زخرف، 32، 53 و 59 احزاب و 223 بقره و روایاتی که بر تفاوت‌های روانی زن و مرد دلالت دارند، وابستگی روان‌شناختی، اخلاقی و حقوقی رفتارهای اقتصادی همسران به یکدیگر را تثبیت می‌کند. لازمه پذیرش این وابستگی، التزام به نقش موثر نهاد خانواده، نفی مشابهت و استقلال همسران (زن و مرد) و پذیرش خانواده به‌عنوان واحد خرد موثر و پرکاربرد در تحلیل‌های اقتصادی است.

هدف اصلی این مقاله بررسی روش‌شناسی اقتصاد اسلامی و توسعه معیارهای آن با توجه به ساختار منطقی و اصول موضوعه قرآن و سنت است؛ به‌گونه‎ای‌که بتواند تبیین و رهنمود‌هایی در روند عملکرد صحیح نظام اقتصاد اسلامی ارایه دهد. در همین زمینه یکی از پرسش‌های اساسی این حوزه این است که روش‌شناسی اقتصاد متعارف آیا می‌تواند در زمینه تحلیل و ارزیابی صحیح نظریات اقتصادی به‌کمک اقتصاددان بیاید یا خیر؟ به همین دلیل، برخی زوایای این هدف که از طریق بررسی تطبیقی نظریات روش‌شناسی اقتصاد متعارف با روش‌شناسی اقتصاد اسلامی حاصل می‌شود، مورد بررسی قرار گرفته است. روش مطالعه در این تحقیق که تطبیقی-انتقادی است، نشان می‌دهد روش‌شناسی اقتصاد متعارف در مقایسه با رویکرد رقیب خود، هم از لحاظ کارکردی و هم از لحاظ معرفت‌شناسی دارای ضعف‌ها و کاستی‌های متعددی است که این کاستی‌ها، هم از جهت خود محققین اقتصاد متعارف و هم از جهت اقتصاد اسلامی به‌تفصیل بررسی شده‌اند.

مبانی فلسفی‌، نظامی از باورداشت‌های بنیادی است که بر پژوهش‌، چگونگی اجرا و روش‌های آن تاثیر می‌گذارد. مقاله حاضر با هدف تبیین مبنای فلسفی پژوهش ترکیبی تدوین شده است. در پژوهش ترکیبی، از رویکردهای نظری متفاوت‌، طرح‌های متنوع ترکیبی‌، روش‌های گوناگون گردآوری و تحلیل داده‌ها و منابع گوناگون اطلاعات استفاده می‌شود. تحلیل و استنتاج‌، روش مورد استفاده در این مقاله بوده است‌. پراگماتیسم اصلی‌ترین مبنای فلسفی پژوهش ترکیبی است. ابزارگرایی و فایده‌گرایی‌، وجه ارتباطی پراگماتیسم با پژوهش ترکیبی‌اند. ابزارگرایی پیامد معرفت‌شناسی پراگماتیسم و فایده‌گرایی، نتیجه ارزش‌شناسی آن است. مقاله حاضر اثر‌پذیری پژوهش ترکیبی از پراگماتیسم و نقد‌های مربوط به آن را مورد بررسی قرار داده است.

تحلیل گفتمان به‌عنوان یک رویکرد کیفی، به‌دلیل نقشی که در کشف نهفته‌ها و امور ذهنی دارد، جایگاه مهمی در بسیاری از پژوهش‌های اجتماعی یافته است. ازاین‌رو با توجه به اهمیت تحلیل گفتمان تحقیقات اجتماعی،این مقاله به بررسی روش‌شناسی تحلیل گفتمان، می‌پردازد. تحلیل گفتمان تکنیکی است که در مطالعه متون، رسانه‌ها، فرهنگ‌ها، علوم سیاست، اجتماع و مواردی مانند آن کاربرد دارد و برای کشف معنای به‌کار‌رفته در متن یا سخن تلاش می‌کند. تمرکز تحلیل گفتمان بر گفت‌وگو (زبان نوشتاری یا گفتاری) است و هدف اصلی مورد توجه آن، رفتار اجتماعی نهفته در گفت‌و‌گو می باشد. به عبارت دیگر، در تحلیل گفتمان به‌صورت مستقیم به مقاصد و انگیزه‌های افراد در گفت‌وگو کاری ندارد؛ بلکه به‌دنبال آن است که مقوله‌ها، عقیده‌ها، بینش‌ها و نقش‌ها را در درون خود متن مشخص کند. این مقاله با رویکرد تحلیلی و اسنادی، ابتدا به واژه‌شناسی پژوهش تحلیل گفتمان می‌پردازد. سپس به بررسی مبانی فلسفی، تاریخچه پیدایش و مهم‌ترین اهداف آن و در ادامه، به نقدهای آن پرداخته شده است.

پیشرفت در هر زمینه از علم، حاصل بهره‌گیری از پژوهش‌های نظام‌مند است. پژوهش کیفی ریشه در رشته‌های متعدد علمی دارد. این رشته‌ها، نه‌تنها شامل علوم اجتماعی مانند مردم‌شناسی، جامعه‌شناسی و روان‌شناسی هستند، بلکه علوم انسانی مانند هنر، ادبیات، فلسفه و حتی تحقیق‌های بین‌رشته‌ای را نیز در‌برمی‌گیرند. با آغاز قرن بیستم و تکثر روش‌های پژوهش، این قاعده مورد دقت‌نظر قرار گرفت که برای انجام درست یک پژوهش، باید از روش صحیح و متناسب با آن استفاده کرد. روش دلالت‌پژوهی به‌عنوان یکی از روش‌های کیفی، مناسب انجام پژوهش‌هایی است که در آن پژوهشگر قصد دارد از سهم عاریه‌ای یک‌رشته، مکتب، فلسفه، نحله مطالعاتی، نظریه، مدل و یا یک ایده عام بهره گرفته، و گاهی رهنمودهای اولیه‌ای را برای رشته یا حوزه مطالعاتی یا موضوع مطالعاتی خود ارایه نماید. آشنایی پژوهشگر با شیوه‌های پژوهش کیفی به‌طور خاص و بعضا کمی، برای موفقیت در این روش‌شناسی ضروری است. هدف این مقاله، پرداختن به روش‌شناسی دلالت‌پژوهی، اهمیت و ضرورت، معرفی و چگونگی اجرای این روش است.