فصلنامه تحقیقات کلامی
پیاپی 32 (بهار 1400)

امامت به عنوان بنیادی ترین عقیده شیعه پیوسته در طول تاریخ حیات تشیع مورد بررسی متکلمان قرارگرفته است. علامه حلی برای اثبات آموزه ی امامت از دو روش عقلی و نقلی استفاده نموده که در این پژوهش بر روش عقلی ایشان تمرکز شده است.

اکتشاف و استخراج روش های عقل عملی است که علامه در اثبات آموزه ی امامت (و نه تبیین و تنظیم آن) با محوریت کتاب الفین بکار برده است.

این پژوهش با رویکرد توصیفی و اکتشافی به تبیین روش اثباتی علامه حلی در ضرورت وجود امامت پرداخته است.

علامه حلی در طریق محتوای استدلال که شامل عقل نظری و عقل عملی است در بخش عقل عملی از طریق قاعده لطف، برهان بیهودگی و عبث، قاعده دفع ضرر محتمل، قاعده قبح نقض غرض و قبح تکلیف بمالایطاق، ضرورت وجود امامت را اثبات نموده که هر کدام از آن ها به صورت مورد پژوهانه مورد تحلیل قرار گرفتند.

این پژوهش برای پاسخ گویی به این سوال که: «تعریف ذات از منظر فخر رازی چیست؟» شکل گرفته است، یافته های پژوهش عبارتند از: فخر رازی به دنبال اثبات ماهیت برای خدای متعال است، برای رسیدن به این هدف حتی برای ماهیت نقش علت فاعلی قایل می شود، اما این راه کار او برای اثبات ماهیت دارای اشکالات متعددی است که به نظر می رسد خود او نیز به این اشکالات واقف است و برای برون رفت از پرداختن به اشکالات تعبیر حقیقت مخصوصه را استفاده می نماید، ضمن این که فخر در موضوع بیان رابطه ی ماهیت و ذات موضع ابهام آمیزی دارد، در نهایت فخر تلاش می کند با استفاده از صفات ثبوتی و سلبی، تعریف از ذات الهی را سامان دهد، اما در صفات ثبوتی در واقع مخلوقات ذات را تعریف کرده است و در صفات سلبی نیز راه کاری برای برون رفت از بیان ناپذیری نهفته در الاهیات سلبی نیافته و در نهایت به نظر می-رسد که در تعریف ذات الاهی به جز در دو مورد «تساوی ذات و ماهیت» و «علیت ذات برای وجود حق و صفات ثبوتی» موفق نبوده است.

شیخیه باقریه منسوب به میرزا محمد باقر همدانی جندقی هم اکنون در برخی از مناطق مرکزی ایران پیروانی دارد؛ و با این وجود از عقاید و دیدگاه ها و آثار این گروه، منابع مکتوب زیادی در دسترس نیست. پژوهش حاضر به نقد و بررسی آرای کلامی مکتب شیخیه باقریه، با استفاده از روش توصیفی، تحلیلی و اسنادی می پردازد. ازجمله یافته های پژوهش آن است که میرزا محمدباقر همدانی، در روش پیرو مشرب اخباری گری با تفاسیر خاص شیح احمد احسایی و سید کاظم رشتی است و اندیشه های حاج محمد کریم خان کرمانی را پذیرفته است اما در مسئله ناطق واحد شیعی به شدت مخالف شیخیه کرمان است و حتی آن ها را در این باب تکفیر می کند.این مکتب، در مسئله معاد قایل به بدن اصلی شده است که در روز قیامت بدن اصلی محشور می شود و بدن عارضی از بین می رود و هم چنین معراج پیامبر اسلام(ص) را به صورت روحانی پذیرفته است .مکتب شیخیه باقریه آل محمد را واسطه فیض خدا در آفرینش جهان می داند و معتقدند که ایمه اطهار نه آن که محل مشیت خدا باشند، بلکه عین مشیت و اراده او هستند و دلیل این امر را معصوم بودن اهل بیت می دانند. این دیدگاه یکی از عوامل غلوآمیز دانستن شیخیه و تکفیر آنها دانسته شده است. ادعای شیخیه در باب رکن رابع و ناطق واحد یکی از زمینه های مهم زایش بابیت و بهاییت از درون اندیشه شیخیه است. شیخیه باقریه با رد نظریه ناطق واحد شیخیه کرمان و برایت از بابیت و بهاییت، راه خود را تا حدودی از سایر شیخیه جدا کرده است.

امامیه و زیدیه در کنار اختلافات با یکدیگر که واگرایی دو گروه از یکدیگر را به دنبال داشت، اشتراکاتی را نیز دارند که سبب هم گرایی آن ها شده است. این نوشتار با انتخاب بازه زمانی عصر حضور ایمه و بخش های آغازین غیبت صغری، مناسبات علمی فرهنگی امامیه و زیدیه را بررسی می کند. بررسی های تاریخی نشان می دهد که امامیه و زیدیه تعاملات علمی خوبی را بهویژه در زمان صادقین داشته اند. هرچند اختلاف در پاره ای از مسایل اعتقادی از جمله امامت و ویژگی های امام، سبب بروز مناقشاتی میان دو گروه شد. این اختلاف دیدگاه به مرورزمان و با هویتبخشی به زیدیه در کتب ردیه نویسی علیه امامیه شکل تازه ای به خود گرفت. اگرچه امامیه در عرصه ردیهنویسی بر زیدیه پیشتاز بوده است. با این وجود در بازه زمانی مورد نظر دو گروه آثار انتقادی چندانی علیه یکدیگر ارایه نداده اند. روی گردانی دو گروه از مذهب یکدیگر از دیگر پدیده های فرهنگی میان دو فرقه است که در این بازه زمانی شاهد آن هستیم.

یکی از مباحث مهم در اعتقادات تشیع، عصمت پیامبران است. از سوی دیگر، برخی تلاش نموده اند این مساله را با روش های مختلف مخدوش نمایند. از جمله اینکه در منابع نقلی شیعه و اهل سنت، روایاتی وجود دارد که حکایت از دوست داشتن زنان توسط رسول خدا(ص) دارد یا اینکه ایشان لذت خود را در زنان معرفی می کنند. در این نوشتار با روش توصیفی-تحلیلی به دنبال پاسخ به این سوالات است که آیا رسول خدا(ص) به صورت افراطی، زنان را دوست داشته است؟ و آیا این روایات، دال بر هوسرانی و علاقه افراطی پیامبر به زنان است؟ و خدشه ای به عصمت ایشان وارد می کند؟ نتایج پژوهش، گویای این است که دوست داشتن زنان توسط رسول خدا(ص) به هیچ وجه از روی هوسرانی نبوده و حب دنیا و از جمله زنان به صورت اعتدالی و در راستای اهداف الهی هرگز مذمت نشده است و نیز این روایات به هدف تبیین مقام و جایگاه رفیع زن و عکس العملی در برابر نگاه منفی عرب جاهلی آن زمان نسبت به جنس زن بوده و مراد از حب در این روایات، شفقت و مودت و حفظ کرامت زن و مبارزه با انحراف فکری و فرهنگی جاهلیت آن زمان است و توهم هوس رانی و شهوت پرستی جنسی درباره پیامبر گرامی اسلام(ص) توهمی باطل بیش نیست..

امامت از آموزه های مهم اعتقادی همه گروه های شیعی است. امامیه و زیدیه دو فرقه زنده شیعی هستند که در این حوزه، باورهای مشترک و مختلفی دارند. یکی از فروعات مهم بحث امامت شیون امام است که خود می تواند زیرمجموعه هایی چون معناشناسی شان، شیون فردی و اجتماعی امام، مقایسه شان امام در فرق شیعه و... را دارا باشد. نوشتار حاضر به بررسی مقایسه ای شیون امام در آثار سیدمرتضی از متکلمان امامی و قاسم رسی از امامان زیدی می پردازد. سوال اصلی این است که شیون امام از دیدگاه این دو شخصیت برجسته متعلق به دو سنت کلامی شیعی چه شباهت ها و چه تمایزاتی دارد؟ یافته های پژوهش نشان می دهد که شان امام، کارویژه ای است که منحصرا از امام انتظار می رود. سیدمرتضی و قاسم رسی به مرجعیت علمی امام معتقدند و شیون حکومتی و اقتصادی مختلفی را به او نسبت می دهند. سید برخلاف قاسم رسی، شیون تکوینی و اخروی ویژه ای را در باب معجزه، امامت باطنی، شهادت بر اعمال و آگاهی از احوال مکلفین معرفی می کند که به عصمت و علم امام بازمی گردد؛ در حالی که قاسم رسی عقیده ای به اغلب این شیون تکوینی و اخروی ندارد. این پژوهش در جمع آوری مطالب از شیوه کتابخانه ای و ابزار فیش نویسی و فهرست نویسی و در حوزه اندیشه ورزی از روش تحلیلی و مقایسه ای استفاده کرده است.