نشریه سفینه
پیاپی 71 (تابستان 1400)

ماجرای خطبه پیامبر اکرم در غدیر خم در حجه الوداع، از مهمترین شواهدی است که به ولایت و وصایت علی7 دلالت دارد و علی7 در مواضع مختلف بدان استشهاد کرده اند. یکی از این موارد در نهج البلاغه و در حکمت 303 ذکر گردیده است. در آن حکمت، علی7 انس بن مالک را مورد خطاب و عتاب قرار داده اند که چرا با وجود آنکه شاهد ماجرای غدیر بوده است، بدان شهادت نمی دهد؟ بسیاری از کتب معتبر تاریخی و حدیثی این شان صدور را در توبیخ انس بن مالک ذکر کرده اند، اما متاسفانه سید رضی - رحمه الله - شان صدور دیگری برای این حکمت ذکر کرده است. این مقاله نقد محققانه کلام اوست.

دروزه از مفسران اشعری مذهب اهل سنت، بیشتر احادیث منسوب به ایمه: را ساخته شیعیان و ناشی از تعصب دانسته و ذیل آیاتی که از نظر شیعه دال بر فضیلت اهل بیت :است، نظر شیعیان را مورد مناقشه قرار داده است. دروزه شیعه را به هواپرستی متهم کرده و حصر درمورد اهل بیت: ذیل آیاتی چون آیه مباهله را مخالف صریح قرآن دانسته است. بر این اساس در راستای پاسخ به این دیدگاه، با روش توصیفی- تحلیلی با تبیین مفهوم صحیح بطن و تاویل، به بررسی معیارهای صحت بطن و تاویل از دیدگاه اهل سنت پرداخته شده است. بر اساس این پژوهش، تفاوت نگرش در تبیین ماهیت بطن و تاویل و عدم توجه به معیارهای صحت بطن و تاویل، موجب انتقادات دروزه شده است.

انقلاب علمی و فرهنگی شیعه، در عصر امامت امام محمدباقر7، با مدیریت آن‌حضرت و توسط جمعی از شاگردان زبده و نخبه ایشان آغاز شد و جامعه شیعه را از فقر فرهنگی به مرحله شکوفایی و بالندگی رساند.
این لایه از اصحاب الباقر7 را می‌توان با کلیدواژه «اصحاب‏ ابی» در فرمایشات امام جعفر صادق7 بازشناخت. توصیه ویژه‌ای که امام باقر7 در آخرین لحظات عمر، به فرزندشان درباره یاران خود ابراز فرمودند، همچنین کارکردهای دین‌شناسانه و جامعه‌شناسانه‌ای که از سوی امام صادق7 در مواضع مختلف ایراد شده، ضرورت بازشناسی مصادیق و کارکردشناسی فرهنگی «اصحاب‏ ابی» را بیش از پیش، هویدا می‌سازد. این نوشتار، با شیوه تحلیل متون حدیثی شیعه، به این دو مهم پرداخته است.

نگارنده جمله «انا اصغر من ربی بسنتین» را، ابتدا از جهت گوینده آن، و آنگاه از جهت تاویل معنای آن بررسی می کند. از نظر گوینده منابع موجود، گاهی آن را به غیر معصومان که غالبا سران صوفیه اند، و گاه به معصومان، یعنی رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیرالمومنین علیه السلام نسبت داده اند. البته تمام این نسبت ها مرسل است و سند ندارد. در مقام توضیح و توجیه این جمله، به فرض قبول آن به عنوان حدیث، در برخی از منابع شیعی نظریاتی ارایه شده که در این مقاله به ترتیب زمانی منابع، بررسی و نقد می شود.

این مقاله در مورد ضرورت روزآمدسازی روش های فهم متون راهبر (متون دینی) است که باید به مقتضای پیشرفت علوم، برداشت ما از متون مقدس هم متناسب و همگام با آن مطرح شود. در این مسیر، می توان با کمک ابزارهای مختلف و با ارایه مبانی فهم و سیر منطقی فهم سخن، به مقصود اصلی گوینده نزدیک شد و از شاخه های علوم مرتبط با آن مانند زبان و ادبیات، سبک شناسی، هرمنوتیک، اصول فقه نیز به شکلی منسجم یاری بگیریم تا برای یافتن سرشت متنی احادیث که یکی از محورهای اصلی فرهنگ ماست، کوششی دوباره نماییم. پژوهش حاضر سعی دارد با مرور روش های سنتی حدیث پژوهی و استمداد از علوم یاری گر آن که برخی قدیمی و برخی امروزی است، به نظامی در بررسی حدیث دست یابد که ما را در فهم روزآمد حدیث و برداشت از آن به روش بینارشته ای یاری رساند.

منابع روایی اهل‌سنت مملو از روایاتی است که از جهت متن، سند یا هر دو، دچار آسیب شده و اکنون قابل استناد نیستند. انگیزه‌های جعل احادیث پیامبر6 متعدد و بسیارند که یکی از مهم‌ترین آنها انگیزه‌های فرهنگی بوده؛ چنانکه زمینه‌ساز بروز سایر عوامل سیاسی – اجتماعی شده است. اگر چه مطالعه و بررسی روایات موضوعه نشان می‌دهد که به جهت تفاوت مصادر حدیث نزد شیعه و اهل‌سنت برخی عوامل و انگیزه‌های جعل و وضع حدیث نیز میان فریقین تفاوت‌هایی دارد؛ اما انگیزه‌های فرهنگی تا حدود فراوانی یکسان می‌باشد؛ البته حجم احادیث موضوعه در منابع اهل سنت بسیار بوده که زاییده عواملی چون اعتماد به صحابه و همچنین جریان منع نگارش حدیث است. پژوهش حاضر با روشی نقادانه و تحلیلی به بررسی انگیزه‌های فرهنگی وضع حدیث در منابع اهل‌سنت پرداخته‌ و پیامدهای آن را ارزیابی می‌کند. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد روایاتی که با هدف استحاله فرهنگی مسلمانان وضع شده است، تاثیرات زیادی در تحولات سیاسی و تغییرات اجتماعی داشته است. بنابراین واضعان حدیث با تکیه بر انحرافات فرهنگی، کوشیده‌اند تا فاصله میان رفتار پیامبر6 با حاکمان دوره‌های بعد را توجیه کنند.