نشریه افق های نو در فقه سیاسی
سال نهم شماره 2 (پیاپی 10، پاییز و زمستان 1400)

یکی از محورهای بحث در فلسفه فقه سیاسی مربوط به مشروعیت حکومت است؛ بدین معنا که پرسش از خاستگاه حق اعمال حاکمیت نظام هایی سیاسی مطرح می شود که الهی است یا مردمی؟ از این رو مقاله حاضر کوشیده است در حوزه مباحث اسلامی این بحث را دنبال نموده و مشروعیت حکومت از منظر فریقین را مورد تحقیق قرار دهد. نگارنده پس از توضیح واژه ها و مفاهیم مرتبط و هم سو با بحث به تحقیق و واکاوی دیدگاه هردو طرف حول محور این موضوع پرداخته است. فقه سیاسی اهل سنت که با اعتقاد به عدم وجود نص بعد از پیامبر (ص) و رویکرد تاریخ مدارانه تدوین یافته است «طرق چهار گانه ای هم چون: نص که تنها نسبت به پیامبر (ص) قایل اند، انتخاب اهل حل و عقد، استخلاف و بعضا قهر و غلبه» را جهت مشروعیت بخشی به حکومت بیان کرده است. پژوهش حاضر پس از بیان و نقد و بررسی طرق انعقاد امامت در نگاه آنان، به تبیین دیدگاه شیعه در این باب پرداخته است که با توجه به ادله عقلی، قرآنی و روایی، «معیار در مشروعیت حکومت را نص و نصب الهی می داند». ازاین رو، آیات کریمه و روایات وارده از معصومین (علیهم السلام) به ویژه ذیل آیات ولایت، مورد تمسک و استدلال قرار گرفته است که به روشنی و وضاحت تمام تیوری نصب در فقه سیاسی شیعه را به اثبات می رساند.  قسمت پایانی مقاله به نظریه ولایت فقیه اشاره کرده که در این حوزه نیز دیدگاه اغلب بر مدار نصب استقرار یافته است، البته برخی نظریات نادری نیز وجود دارد که بر نظریه انتخاب تاکید می ورزد لکن در محدوده شرایطی که شارع مقدس بیان کرده که از جمله آنها فقاهت و عدالت است.

اسلام نگاه ژرف، گسترده و کاربردی به مشورت دارد. پیامبر ص، پیشوایان پاک و خلیفه دوم همواره درکارهای سیاسی و فردی شان با شایستگان رایزنی می کردند. برای همین، گستره ی مشورت در کل نظام نوین زندگی، از قرآن و روایت های اهل بیت ع، گردآمد. پیشینه، چیستی، فرآیند مشورت، بایدها و نبایدهای گزینش مشاوران و دستامدهای مشورت، مطلب های اصلی مقاله را سامان می دهند. سامان دهی تازه و توصیف همه جانبه با تحلیل نو از مشورت با تطبیق آن بر زندگی اجتماعی و فردی، نخستین بار در این نوشته به چشم می آید.

در این مقاله تلاش شده است که چالشها و تهدیدات مشترک امت اسلام که پیامدهای منفی آن دامنگیر همه کشورهای اسلامی می شود مطرح و به بحث و بررسی گرفته شود. هرچند به استناد آیه کریمه قرآن کریم وحدت و همگرایی در جامعه بزرگ امت اسلامی بر پایه ایمان استوار است، اما این خصیصه اجتماعی نیز مانند هر پدیده دیگر، آفتها و تهدیدات پنهان و آشکار دارد که اگر این آفتها شناسایی نشود و در دفع آنها اقدامی جدی و به هنگام صورت نگیرد، این همگرایی با خطر جدی روبرو گردیده و زیانهای جبران نا پذیر را به دنبال می آورد، لذا تهدیدات مشترک کشورهای اسلامی در سه بخش کلیدی- همراه با زیر مجموعه های آن از قبیل: الف) تفسیرناروا از شریعت از ناحیه عده مسلمان نما بدلایل: 1- انحراف عقیده، 2- برداشت های یکسو نگرانه از دین، 3- تحجرگراییی و مطلق انگاری بدین معنا که خود را حق مطلق و دیگران را باطل مطلق می پندارند. ب) تبلیغ و ترویج اسلام هراسی از ناحیه دشمنان اسلام به خاطر اسلام سیتزی و ضربه زدن به اسلام و مسلمانان با استفاده از ابزارهای همانند: 1- تجزیه دولت های اسلامی از باب تقرقه بینداز و حکومت کن، 2- مشابه سازی دینی در جوامع اسلامی با نامهای ساز گار با فرهنگ دینی مردم و باورهای آنان، 3- تحریک ملیت پرستی در جوامع اسلامی 4- شبهه افکنی در میان جوامع اسلامی و مسلمانان به خاطر متزلزل نمودن افکار و عقاید مسلمانان، 5- فرقه تراشی و مکتب سازی در جوامع اسلامی به خاطر از بین بردن فرهنگ واحد اسلامی و اتحاد امت بزرگ اسلام، 6- ترویج روشن فکری وارداتی غربی و سکولاری در جوامع اسلامی. ج) اختلافات درونی و سیاسی جوامع اسلامی بدلایل واهی همانند: 1- نژاد پرستی، 2- نا آگاهی و جهل، 3- پیمان شکنی، 4- شایعه پراکنی برای فریب افکار عمومی، 5- نفاق و دو رویی، 6- قهر و جدایی، 7- ناسزاگویی و دشنام- مورد کاوش قرار گرفته و نتیجه گرفته شده است که کشورهای اسلامی عموما باید برای دفع این تهدیدات مشترک بکوشند و اگر هرکدام از این تهدات مشترک دامن گیر یک کشور اسلامی بشود همه کشورهای اسلامی باید در راستای رفع آن تلاش بکنند وگرنه پیامد منفی آن به تدریج دامن گیر همه کشورهای اسلامی خواهد شد و به قول معروف دودش به چشم همه مسلمانان خواهد رفت.

بر قراری عدالت و تامین امنیت از اساسی ترین وظایف و کارکردهای حکومت در اسلام و نظام سیاسی اسلامی است. . قرآن و سیره ای سیاسی و اجتماعی پیامبراعظم (ص) و امیراامومنین (ع)، الگو و اسوه ی بی بدیل از هم پیوندی عمیق عدالت و امنیت، ارائه می دهد؛ به گونه ی که کاستن از توازن معقول و منطقی بین این دو مفهوم کلیدی (عدالت _ امنیت) و فروکاست از یکی به نفع دیگری، پیامد های سیاسی اجتماعی غیر قابل جبران به دنبال خواهد داشت. نوشته ی حاضر، بر اساس آموزه های قرآن و روایات معصومین (ع)، بررسی نسبت مندی دو مقوله اساسی عدالت –امنیت ، از منظر فقه حکومتی شیعه و اهل سنت را با هدف آگاهی از نقطه نظرات اندیشمندان دو مذهب و وقوف بر نقاط ضعف و قوت رویکرد ها، مد نظر قرار داده و از روش توصیفی – تحلیلی با استفاده از منابع کتابخانه ای بهره برده است. از یافته هایی این نوشته که به اختصار می توان گفت : اینست که از منظر فقه حکومتی اهل سنت، نسبت معنا داری بین عدالت و امنیت وجود نداشته و امنیت به طور مطلق مقدم بر عدالت (امنیت محور) می, باشد. و به پیامدهای چنین رویکردی نیز گوشزد شده است. اما در فقه سیاسی شیعه که بر اساس قرآن و روایات اهلبیت (ع) سامان یافته است، توازن معقول و نسبت و پیوند تنگاتنگ میان عدالت و امنیت، (عدالت محور) مورد تاکید بوده و در سیره و سنت حکومتی پیامبر (ص) و امیرالمومنین (ع) متبلور گشت و به شکل جامع و کامل در حکومت جهانی مهدوی (عج) محقق خواهد شد

هر دانش و علمی درگذر زمان و فواصل تاریخی تکامل تدریجی پیدا کرده و دانشمندان ونوابغ با تحقیقات و پژوهشی های علمی وزین در گسترش علوم نقش مهمی ایفا کرده است. علم فقه که از جمله علوم اسلامی است با تلاش فقها و عالمان برجسته از نخستین مرحله تدوین تا دوره معاصرتوسعه و گسترش پیداکرده و با توجه به اقتضاتات زمان پاسخ گوی نیازهای جامعه بوده است، از این رو دانشمندان علوم اسلامی در قرون اخیر بحث از «سیر تطور فقه» یا «ادوار تاریخ فقه» پرداخته و آثار و پژوهش های در این زمینه انجام داده است. قطعا دانستن دوران های مختلف فقه اسلامی اعم از عمومی و سیاسی، ما را از ریشه های عمیق این علم ارزشمند، تلاش توان فرسای فقها در مسیر رشد و بالندگی آن، علت شتاب آن در برخی از عصرها و رکود آن در دوره های دیگر، تاثیر عنصر زمان و مکان و حوادث در فهم تازه فقیهان و... آگاه می سازد.

این نوشتار در صدد بررسی امکان به کارگیری و إرایه ظرفیت نظریه انتقادی به عنوان چارچوب تحلیلی برای تحلیل سیاست خارجی دولت اسلامی می باشد. بنابراین، پرسش اصلی این است؛ آیا امکان کاربست نظریه انتقادی برای تحلیل سیاست خارجی دولت اسلامی به عنوان چارچوب تحلیلی وجود دارد؟ پاسخ کلی آن است که نظریه انتقادی را می توان به عنوان چارچوب تحلیلی برای تحلیل سیاست خارجی دولت اسلامی به کاربست. چون  نظریه انتقادی با برخورداری از قدرت تبیین و ظرفیت بیشتری در بیان رسالت ها و منطق اقدام، معیارهای رفتارهای دولت اسلامی و فراهم نمودن سطح تحلیل مناسب، رسالت ها، اقدامات و معیارهای رفتار دولت اسلامی را برای مردم دنیا قابل فهم و درک  بهتر می کند.