مجله پژوهش های مرمت و معماری ایرانی و اسلامی
پیاپی 13 (تابستان 1401)

فرم و معماری فرمال در طول تار یخ تعار یف متفاوتی را به خود اختصاص داده است که هرکدام مطابق با دیدگاه های فلسفی همان زمان است. باتوجه به تعار یفی که در گذشته انجام شده است به این نتیجه رسیده اند که معماری فرمال صددرصد برفرم متکی است. و به دیگر بعدهای معماری مانند بعدهای سازهای، اجتماعی و عملکردی کم اعتنا بوده است اما از آنجا که معماری در کل علاوه بر شرایط جغرافیایی و اقتصادی به ارزشها و مهارت ها و همینطور متناسب با هر دوره با سرعت تحولات اجتماعی متناسب است پس باید به عملکرد هر بنایی که به طریق فرمال طراحی میشود نیز توجه خاصی نمود. این مقاله قصد دارد تا روند شکل گیری معماری فرمال را به طورمختصر بیان کند و از طرفی به رابطه بین فرم و عملکرد بپردازد تا بتواند روند طراحی خوبی برای این نوع از معماری در نظر بگیرد.

آنچه امروزه از معماری داخلی و دکوراسیون داخلی به گوش ما میرسد فضایی را برای ما تداعی میکند شامل ابزار و مواد متریال  مدرن و رنگ و نورهای شاد و جیغ که اغلب برگرفته از المان های روز ارو پا میباشد که هویت و فرهنگ آن اقلیم را تداعی کننده است. این نوع طراحی فضا برای فرهنگ کهن و دیرینه ایران و ایرانی آشنا نبوده و یک ایرانی در این محیط احساس غریبی و ناآشنایی میکند. بدین منظور در این مقاله نگارنده با استفاده از روش توصیفی از نوع تحلیل محتوا سعی بر این داشته با توجه به اینکه زندگی امروزه رو به مدرنیته میرود با نقبی به گذشته حرکتی در جهت کاربردیتر کردن دست بافته های سنتی به منظور نمود فرهنگ دیرینه این مرز و بوم با روند زندگی یک ایرانی در دکوراسیون خانه های ایرانی انجام دهیم با توجه به اینکه جاجیم به صورت قطعات بار یک بافته میشود، برای پرده مناسب است. گروهی از هتلداران این ایده را میپسندند. پس به صورت خاص پسندیده میشود، ضمن اینکه این ایده علاوه بر مکانهایی که معرف هویت فرهنگی ما هستند در مکانها و فضاهای خصوصی مثل اتاق خواب و اتاقنشیمن نیز کاربرد دارد.

ظروف سفالین دوران سلجوقی مجموعه آثاری هستند که در قرن پنجم هجری اسلامی به وجود آمده اند و جنبه های مختلف هنری را در خود جای در ایران دوره داده اند. تحقیق پیشرو، به بررسی و تحلیل نقش و مضامین انسانی بر رو ی ظروف سفالین این دوره میپردازد. به نظر میرسد این نوع نگاره ها که در برگیرنده طیف گستردهای از معانی میباشند، منبع مناسبی برای دست یابی به مضامین دینی آن زمان هستند. برای بررسی تعدادی از ظروف سفالین که در آنها تصویر انسان موضوع اصلی ظروف قرار گرفته است، از منابع مختلف جمع آوری گردید. سپس با بررسی آثار سعی شد تا به شناخت مفاهیم انواع موضوعات نقش انسان و منشا کاربرد نقش مزبور پرداخته شود. این ظروف نشان دهنده اوج کمال نقش و طرح در مقایسه با سایر آثار هنری دوران اسامی ایران هستند. روش تحقیق این مقاله، توصیفی- تحلیلی و شیوه گردآوری اطلاعات آن کتابخانه ای است. توجه به تصویر انسان در تعدادی از سفالینه ها، علاوه بر ارزشهای والای تصویری نهفته در نقوش، روشنگر این مطلب است که نقوش انسانی با توجه به فرهنگ و اعتقادات مذهبی مردم و برگرفته از مفاهیم هنر ایران باستان و تلفیق این مفاهیم سنتی با آموزه های اسامی، در فرم هایی بسیار ساده و در عین حال ز یبا بر رو ی ظروف نقش بسته اند تا بتوانند از ورای ساختار ظاهری خود، نوید بخش مفاهیم ارزشمندی باشند.

گرافیک دنیای هنرهای کاربردی، زبان ساده و انتزاعی پیام به مخاطب میباشد، حال اگر هنرمند خالق ایرانی با بهره گیری از ظرفیت بالای تزیینات کتیبه ای موجود در مساجد دوره های مختلف تار یخی ایران به مانند سلجوقی، تیموری و صفویه، سفارشات طراحی آرمها را با پیشینه فرهنگی در مسیر فکری خود داشته باشد، باعث انتشار نسخه ساده سازی شده آثار تار یخی ایران به هموطن خود و چه بسا بیرون از مرزهای ایران میشود. کتیبه به عنوان یکی از مهمترین بخشهای یک بنا، یک جهانگرد و یا یک محقق را در بدو ورود به این اما کن مجذوب خود خواهد کرد و همچنین سوالاتی را در اذهان یک علاقمند به هنر دینی شکل خواهد داد. مسجد جامع عتیق قزوین به عنوان یکی از منابع و مانند سایر مساجد جامع کشور دارای کتیبه هایی است که از نظر هنری و همچنین، مفاهیم دینی مستتر در آن، در هنر خوشنویسی و معماری جایگاه خاصی دارد. لذا، در این پژوهش با بررسی کتیبه های مسجد جامع قزوین از منظر گرافیکی به این بحث پرداخته شده است. روش تحقیق مطالعه حاضر به صورت تار یخی، تحلیلی و توصیفی بوده و اطلاعات از بررسی اسناد کتابخانهایی، گزارشات میراث فرهنگی و همچنین، به صورت میدانی گردآوری شده است. نتایج این پژوهش نشان دهنده این است که شناخت مفاهیم مستتر در تزیینات و نقوش گرافیکی کتیبه های مسجد جامع قزوین خود به ترو یج فرهنگ اسامی یاری رسانده و با استفاده از ساده کردن فرمها، کاربرد خطوط ضخیم و حجمدار، توجه به آرایش ها و تزیینات، کاربرد نقوش گیاهی همچون نقوش هندسی اسلیمی و استفاده از شیوه طراحی خطوط کوفی و ثلث متاثر از سبک معماری سلجوقی و صفوی، میتواند زبانی نو در هنر گرافیک معاصر ایران خلق کرد و آثاری آفرید که نشان دهنده تلفیق سنت های پیش از اسلام و دوران اسامی در بازآفرینی هنر معاصر باشد.

از قرنها پیش دانسته شده بود که رنگ میتواند تاثیر فوق العادهای بر احساسات، هماهنگی درون و حتی سامتی داشته باشد. عنصر رنگ مقوله ای است که در زمینه های مختلف، برو ی آن مطالعه شده و کاربردهای رنگی تا حدودی در زمانها و بافت ها مختلف مشخص گردیده است. از میان آفرینش های انسان، معماری کاملترین و جامعترین هنر است و بنابراین در هنرها موقعیت محوری دارد. معماری نمایش دهنده گونا گونی ابزارها و تعدد حالات رسیدن به وحدت است. معماری ایران همیشه دارای معنا بوده، چرا که در ایران بعلت درخشندگی شدید اشعه آفتاب در اکثر پهنه این سرزمین و شفافیت هوا در مناطق مرتفع و تجزیه نور و نیاز به ز یستن به فضاهای روشن به عنوان جزیی از زندگی ایرانیان در سراسر تار یخ بوده. نور سمبل وجودی و یک حضور روحانی در سختی ماده نفوذ کرده و آن را تبدیل به یک صورت شریف و زیبا و شایسته که محل استقرار روان انسانی باشد که جوهر او نیز ر یشه در عالم نور دارد، عالمی که جز عالم روح نیست و در کل حضور نور به شیوه هوشمندانه ای در جهت انتقال مفاهیم معنوی در ایران استفاده شده است. با توجه به اینکه رنگ و نور از جمله مهمترین و موثرترین ابعاد دخیل در معماری سنتی ایران به شمار می آید، در تحقیق پیش رو، به بررسی و شناخت هرچه بیشتر مفاهیمی همچون نور، رنگ، فضا و معماری کالسیک ایران پرداخته شده، که در این روند مسجد کبود تبریز نیز جهت تکمیل مطالعات به عنوان نمونه موردی انتخاب گشته است.