نشریه آبزیان دریای خزر
سال ششم شماره 2 (پاییز و زمستان 1400)

رشت بی مهرگان کفزی (ماکروبنتوزها) به عنوان قسمتی از زنجیره غذایی زیستگاه های آبی نقش مهمی در تغذیه و انتقال انرژی به ماهیان ایفا می کنند. ماهی سفید یکی از مهم ترین ماهیان استخوانی دریای خزر است. در فصل تکثیر (اواخر زمستان و اوایل بهار)، مولدین صید شده از دریا به کارگاه های تکثیر و پرورش منتقل شده و بچه ماهیان پس از طی دوره لاروی و انگشت قدی در داخل استخرهای خاکی به دریا رهاسازی می گردند. جهت پایش غذای زنده، نمونه برداری ماکروبنتوزها از دو استخر کارگاه تکثیر و پرورش شهید رجایی روستای سمسکنده و دو استخر ساحلی در بهار 1398، انجام شد. بررسی نمونه های ماکروبنتوز بیانگر حضور موجودات متعلق به دو رده کرم های کم تار و حشرات در این استخرها بوده است. این بررسی در استخرهای کارگاه شهید رجایی نشان داد که بیشترین فراوانی را خانواده Lumbricidae (لومبریسیده) و در رتبه دوم بیشترین فراوانی در خانواده Chironomidae (شیرونومیده) ثبت شد. در حالی که در هر دو استخرساحلی دریای خزر، خانواده شیرونومیده با فراوانی 100 درصد مشاهده شد که این امر می تواند به جنس رسوبات بستر، اندازه ذرات و چرخه زندگی آن ها مرتبط باشد. در مجموع استخرهای خاکی مورد بررسی، توان تولید بخشی از غذای مورد نیاز بچه ماهیان سفید را از طریق تولید طبیعی نشان دادند. لذا با کاهش هزینه غذای کمکی، نقش مهمی در صرفه اقتصادی فرآیند تولید و تکثیر بچه ماهیان سفید دارد.

کاهش شدید ذخایر ماهیان دریای خزر و اثرات منفی آن بر صید و بهره برداری و نیز بحران و کمبود منابع آبی در خشکی سبب شده که فعالیت های آبزی پروری پاسخگوی نیاز رو به افزایش مصارف انسانی از آبزیان نباشد. به همین دلیل گرایش به پرورش ماهیان در محیط های آبی و توسعه آبزی پروری در محیط های محصور مانند قفس یکی از اولویت های سازمان شیلات ایران می باشد. مکان یابی مناسب برای استقرار قفس های پرورش نقش بسیار مهمی در موفقیت سرمایه گذاری و توسعه آبزی پروری دارد. در مطالعات جانمایی انجام شده در موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور و سازمان شیلات ایران (در اوایل دهه 1390)، بطور مشابهی، اعماق 30 تا 50 متر برای توسعه آبزی پروری دریایی تعیین شد. اما در معیارهای انتخاب شده در سازمان شیلات ایران، عوامل محدودکننده از قبیل حریم رودخانه ها، فعالیت صیادی شناورهای کیلکاگیر و شرکت های تعاونی پره ساحلی، نیازهای اکولوژیکی گونه موردنظر برای پرورش و پارامترهای محیطی موثر در پرورش آن، در تعیین محدوده ی استقرار قفس های شناور لحاظ نگردید. به همین دلیل از هشت منطقه معرفی شده توسط سازمان شیلات ایران، نیمی از آنها که شامل توسکاتوک، چالوس، عباس آباد و شیرود بطورمشترک در محدوده اولویت اول تعیین شده توسط موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور می باشد. توسعه بیشتر پرورش ماهی در قفس در دریای خزر به مطالعات و داده های بیشتر و دقیق تر از پارامترهای هیدرولوژی و هیدروبیولوژی نیاز دارد تا بتوان مناسب ترین مکان ها را برای استقرار قفس های شناور تعیین و معرفی نمود و گام موثری در راستای کاهش هزینه ها و افزایش تولید برداشت.

یکی از عوامل موفقیت در توسعه هر تکنولوژی در نظر داشتن کارایی و توجیه اقتصادی است. محدودیت در منابع موجود در هر کشور و هزینه‎ های تامین آنها یکی از شاخص های مهم است که در تولید هر محصول می‎بایست در نظر گرفته شود تا حداکثر بازدهی حاصل شود. صنعت آبزی پروری نیز از این قاعده مستثنی نبوده و به منظور دستیابی به تولید پایدار و افزایش سرانه تولید می‎بایست شاخص های اقتصادی و هزینه های تولید بدقت مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد. در این تحقیق نکات ترویجی طراحی سازه های قفس با مدیریت مقرون به صرفه هزینه ها بیان شده است. شاخص‎های اقتصادی شامل هزینه های عملیاتی، ساخت، کاشت، غذادهی، درآمد و سودخالص می‎باشد. نتایج تحلیل هزینه فایده، شاخص‎های مذکور روی استخرهای خاکی و انواع قفس نشان دادند که شاخص هزینه عملیاتی برای یک سازه قفس در مقایسه با استخر معمولی حدود 43 درصد کاهش خواهد داشت. مقدار شاخص سود نیز دارای وضعیت بهتری بوده و 35 درصد بالاتر است. همچنین ارزیابی کمی روی هزینه های ساخت قفس در ایران و نمونه با مدیریت هزینه ها نشان داد که افزایش ظرفیت تولید 4 برابری یک قفس با مدیریت هزینه ها در مقایسه با قفس های رایج در ایران به 2/3 برابر افزایش هزینه نیاز دارد. در حالیکه این رقم برای قفس های عادی به حدود 6 برابر خواهد رسید. بنابراین با توجه به ظرفیت تولید و ابعاد سازه قفس مورد نیاز، می‎توان با استفاده از ارزیابی های کمی انجام شده در این مقاله، میزان هزینه تولید را برآورد نمود.

این تحقیق در رودخانه قره سو در منطقه نیاز آباد در ده کیلومتری شهرستان بندر ترکمن (استان گلستان) با هدف تکثیر طبیعی ماهی کلمه با مشارکت مردمی در سال 1397، انجام شد. گروه های هدف شامل بانوان روستایی، صیادان محلی، دانش آموزان و علاقمندان به محیط زیست بوده است. جلسات ترویجی با بخشداری، اداره کل شیلات استان، فرمانداری و دهداری انجام گردید. دوره ها و کارگاه های آموزشی طراحی و اجرا شد. در فاز عملیاتی، براساس عوامل فیزیکی و شیمیایی آب، منطق ه ای به طول 500 متر از رودخانه انتخاب با فنس پلاستیکی با اندازه چشمه 10 میلی متر بطول 20 متر از دو طرف محصور و با مشارکت اداره کل شیلات استان گلستان تعداد 2200  قطعه از مولدین ماهی کلمه با وزن های 70 تا 150 گرمی و با همراهی صیادان و مردم ذخیره شد. در طی اجرای طرح رفتارهای تولید مثلی مولدین بطور مستمر مورد بررسی قرار گرفت. درنهایت تخم های لقاح یافته به وضوح بر روی لانه های مصنوعی و گیاهان حاشیه رودخانه مشاهده شدند. با احتساب جفت مولدین و میزان راندمان تولید در روش تکثیر طبیعی در استخرهای پرورش و تعداد تخم حاصل از هر مولد ماهی کلمه، به طور میانگین ظرفیتی معادل ده میلیون لارو و بچه ماهی وارد رودخانه گردید. ضریب نفوذ حاصل از فعالیت صیادان% 3/6، دانش آموزان% 16/6 و جامعه بانوان روستایی %35 محاسبه شد. بنابراین بعنوان توصیه های ترویجی جهت تکثیر طبیعی می توان به  لزوم برنامه ریزی توسط اداره کل شیلات، بهره وری از مشارک مردمی به منظور مراقبت و حفاظت از مسیر مهاجرت ماهیان از دهانه رودخانه تا محل مناسب تخم ریزی، اشاره نمود.

این بررسی در مزرعه دریایی منطقه شهرستان عباس‎ آباد (واقع در جنوب دریای خزر) تحت تاثیر فعالیت پرورش ماهی قزل‎ آلای رنگین‎ کمان در قفس با نمونه ‎‎برداری از آب، رسوب و جوامع زیستی زیوپلانکتون، فیتوپلانکتون، بزرگ بی مهرگان کفزی و باکتری‎ های بی‎ هوازی اختیاری رسوب از فواصل 5، 50، 100 و 1000 متری از قفس‎ های پرورش ماهی طی 4 دوره شامل قبل از پرورش (دی‎ ماه)، دوره‎ پرورش (ماه های اسفند و اردیبهشت‎) و بعد از دوره‎ پرورش (مردادماه) انجام شد. نتایج نشان داد که عوامل فیزیکی وشیمیایی طی دوره‎ های مختلف نمونه ‏برداری دارای اختلاف معنی‏ دار بودند در حالی‏که اختلاف معنی دار بین فاصله از قفس در هر دوره‎ ی نمونه‎ برداری فقط در میزان اکسیژن محلول (9/23 -7/27 میلی گرم بر لیتر)، آمونیوم (16/127 -60/53 میکرو گرم بر لیتر) و فسفات (28/36 -11/6 میکرو گرم بر لیتر) مشاهده شد. شاخص تروفی با دامنه تغییرات (42/18-36/02) فقط در دوره‎ های مختلف نمونه‎ برداری تفاوت معنی‎ دار داشت. بیشترین فراوانی باکتری‏ های بی ‏هوازی اختیاری رسوب در مردادماه تعیین شد، اما بین ایستگاه ها تفاوت معنی‎ دار مشاهده نشد. تعداد 9گروه، بزرگ بی مهرگان کفزی (با غالبیت رده پرتاران؛ Streblospiogynobranchiata  و Hypaniola kowalewskii)، 42 جنس و گونه‏ فیتوپلانکتون متعلق به پنج شاخه با غالبیت شاخه‏‏یBacillariophyta و10 گروه زیوپلانکتونی با غالبیت گونه‎ی Acartia tonsa  شناسایی شدند. به ‎نظر می رسد که محدودیت اثر پرورش ماهی بر محیط اطراف قفس به‎ دلیل تراکم پایین ماهی در مزرعه، کوتاه بودن طول دوره‎ ی پرورش و جریان‎ های آبی منطقه بود. این اثر فقط بر بعضی عوامل کیفی و غلظت مواد مغذی آب نسبتا جزیی بوده اما اثر قابل ملاحظه‎ ای روی جوامع زیستی محیط اطراف قفس نداشت.

ماهیان گرمابی بخصوص کپورماهیان، بخش مهمی از صنعت آبزی پروری کشور را تشکیل می دهند. هدف این مقاله بیان اهم موارد در زمینه روابط بین کیفیت آب، جلبک و ماهیان است تا گامی در راستای ارتقا دانش مدیریت استخر، افزایش تولید و جلوگیری از زیان اقتصادی بردارد. خطر غالبیت و شکوفایی جلبک های سبز- آبی به هنگام گرم شدن هوا، در استخر تشدید می گردد. شکوفایی جلبک عموما در یک روز ابری، طوفانی، بارانی و یا استفاده از مواد شیمیایی تخریب شده و کاهش اکسیژن ناشی از مرگ و سقوط جلبک ها رخ می دهد. از سویی دیگر، مناسب نبودن شرایط محیطی و مواد مغذی در اکوسیستم آب، سبب کاهش تراکم و تنوع گونه های مطلوب ریز جلبک های دارای ارزش غذایی و قابلیت هضم و در نتیجه محدودیت سفره غذایی ماهیان پلانکتون خوار در استخر می شود.به این ترتیب شرایط محیطی، کیفیت آب و غذادهی باید به نحوی باشد که از یک سو انرژی مورد نیاز برای زنجیره غذایی تامین شود و از سوی دیگر از وقوع رویدادهای نامطلوب از قبیل شکوفایی جلبکی جلوگیری بعمل آید. بنابراین، مواردی شامل آگاهی از حداکثر ظرفیت استخر در پذیرش کود، هوادهی منظم، عدم وجود پوشش گیاهی زیاد در استخر، عدم کودهی به هنگام هوای ابری و وزش باد، پایش پارامترهای محیطی شاملpH ، دما، اکسیژن محلول و شفافیت، توجه به تغییرات ظاهری و تغییر رنگ آب و اجرای روش های چندگانه کنترل شکوفایی، بعنوان توصیه های ترویجی در پیشگیری و کنترل فرایند نامطلوب شکوفایی در استخرهای پرورشی سودمند خواهند بود.